MODELO RESOLTO DO TEXTO 1 de Platón (ABAU)

Aquí tenéis un ejemplo de comentario filosófico redactado por mí. Sigue las pautas que di en la entrada anterior. Se trata del texto 1 de Platón que establece la ABAU. 

¡Espero que os ayude a haceros una idea!

Observaciones: 

1) Como la ABAU establece una cuestión teórica o estándar a desarrollar a partir del texto, este comentario está hecho contando que la cuestión teórica o estándar es: "Antropología y política en Platón"

2) Como es imprescindible partir del texto y aludir a él en el desarrollo del comentario, señalé en negrita dichas alusiones, para que reparéis en cómo se pueden hacer.

          Este texto pertence a Platón, filósofo clásico grego que nace ao comezo da guerra do Peloponeso, a cal supón o final do dourado século V de Grecia, polo que a este pensador lle toca vivir un momento de gran inestabilidade: é testigo da degradación da democracia de Pericles, do goberno autoritario imposto por Esparta e formado polos Trinta Tiranos, e da democracia posterior que condena a Sócrates. Platón foi discípulo incondicional de Sócrates, e trala morte do seu mestre, desprázase a outras cidades nas que coñece ao filósofo parmenídeo Euclides e ao gobernante pitagórico Arquites. O feito de coñecer a un filósofo gobernante convéncelle de que os problemas da sociedade non se acabarán ata que non gobernen os filósofos. Cando volve a Atenas, funda a Academia, institución que pervive ata o s. VI d.C., momento no que é clausurada polo emperador bizantino Xustiniano.

  A súa obra é considerada unha profunda meditación sobre cuestións políticas, xa que as consideracións ontolóxicas e epistemolóxicas parecen orientadas a fundamentar os ideais políticos, é dicir, o achado dunha forma ideal de goberno. Seguindo ao seu mestre Sócrates, Platón expresa os seus pensamentos mediante o diálogo, pois opina que é unha forma viva de filosofar que reproduce o dramatismo e o vigor da dialéctica. En xeral, a maioría dos diálogos comezan enfocando unha cuestión ou tema; a continuación, desenvólvese un proceso negativo ou refutación, mediante o cal rexéitanse as opinións falsas, e para rematar, ten lugar o proceso maiéutico, que se dirixe ao descubrimento da verdade. Atribúense a Platón numerosos diálogos, que se clasifican en catro períodos: os primeiros diálogos ou diálogos socráticos, que conteñen preocupacións éticas; os diálogos de transición, os primeiros diálogos da Academia nos que trata cuestións éticas, políticas, e relacionadas coa alma humana. Destacan obras como Gorxias e Menón. A época de madurez ou diálogos doctrinais, nos que formula a doutrina das Ideas como fundamento das teorías éticas e políticas, e a teoría da reminiscencia; destacan Banquete, Fedón, República e Fedro. E os diálogos de vellez ou diálogos críticos, nos que somete a revisión as súas propias ideas, como amósase na súa obra Leis. En varias destas obras emprega mitos a modo de parábola ou imaxe co fin de facilitar a comprensión dos temas tratados. Destacan: o Mito da Caverna (Libro VII da República), no que se expresan ao mesmo tempo a teoría do coñecemento e a situación dos seres humanos no mundo sensible; e o Mito do Carro Alado (Fedro), no que se expón a caída das almas e a relación das diferentes clases de almas entre si.

          Concretamente, o texto a comentar é un fragmento do Libro IV da súa obra magna República, e nel o autor comeza o diálogo enfocando unha cuestión ou propósito, o de atopar as características que fan a unha cidade excelente. Conclúe que ademais da moderación, a valentía e a sabedoría, debe darse a xustiza, é dicir, que cada un faga o que ten que facer.

     Vemos con isto como este texto amosa a preocupación esencial deste autor, ou o que é o mesmo, unha das motivacións principais que lle levaron a filosofar: atopar un sistema de goberno perfecto que servise para eliminar toda inxustiza da pólis. Disto encárgase a política, que para Platón constitúe a ciencia práctica principal á que deben subordinarse todas as demais, pois a política ten por obxecto procurar o ben de tódolos cidadáns e é mais xusto e nobre buscar o ben de todos que o duns poucos en particular. Conclúe que dito Ben Común acadase cumprindo cada un o seu deber, é dicir, facendo cada un o que sabe facer, idea repetida no texto e á que Platón chama “xustiza”.

          Pero antes de pasar á xustiza, Platón menciona no texto tres calidades que afirma tratou con anterioridade: a moderación, a valentía e a sabedoría. Ditas características corresponden ás virtudes propias das tres partes ou clases de alma que diferenza o autor na súa antropoloxía: a parte racional, a irascible ou emotiva e a concupiscible ou apetitiva. A parte racional atópase na cabeza e consiste nas facultades intelectuais, polo que a súa misión é o coñecemento e a sabedoría ou prudencia a virtude que lle é propia. Dita sabedoría é a virtude superior que pretende descubrir a Verdade e o Ben, e de acordo con eles, saber qué debemos facer en cada caso. A parte irascible é a que persegue os desexos irracionais do espírito humano como a honra ou a fama, sitúase no peito e lle corresponde a virtude da valentía ou fortaleza. Dita virtude consiste en manter nun prudente equilibrio as nosas aspiracións (de gloria, diñeiro...), levar a cabo sen titubear as decisións tomadas, e reprimir de modo correcto as agresións do noso próximo. E en terceiro lugar, a parte concupiscible, que se refire aos apetitos e impulsos relacionados cos praceres do corpo (comer, beber, sexo), sitúase no ventre, e lle corresponde a virtude da moderación ou temperanza. Esta virtude é a encargada de moderar ditos apetitos sensibles.

         Dos tres tipos ou partes de alma Platón destaca a alma racional por ser a propiamente humana e a única inmortal, encargada de controlar ás outras dúas se quere purificarse. Para lograr isto require dun dobre esforzo: un físico e outro intelectual. O primeiro lévase a cabo mediante a ximnasia e é válido para tódolos cidadáns, o segundo adquírese grazas ás outras artes e á dialéctica e é reservado só para os gobernantes. Se isto se leva a cabo, a racionalidade controla a emotividade e o apetito e a alma convértese en ordenada e xusta, introducindo así a cuarta virtude que constitúe o concepto central do texto, “a xustiza”.

          Respecto das tres virtudes, Platón afirma ao final do texto que un home ou unha cidade serán moderados, valentes ou sabios segundo sexan os seus “hábitos”. Este concepto será retomado polo seu discípulo Aristóteles, que fará fincapé na importancia de adquirir certos hábitos bos ou virtudes para acadar a felicidade, fin supremo do home.

          Debido precisamente aos hábitos que observa Platón na maioría dos homes da súa época, o autor afirma que son moi poucos os que se rexen polo racional, o que lle convence de que da mesma maneira que na alma hai tres partes, na cidade hai tres clases de homes: os concupiscientes, que actúan dominados polos desexos carnais e que son a meirande parte; os emotivos, tolos por conseguir a honra e a fama; e os racionais, que tentan vivir segundo as Ideas.

          Platón cría que a pertenza a unha ou outra clase proviña da propia natureza, tal e como amosa na primeira parte do texto cando afirma que “cada un debía de ocuparse dunha soa cousa (...) precisamente daquela na que estivese mellor preparado por natureza”. Por iso, a pesares de conceder moita importancia á educación, estaba convencido de que se o home é concupisciente, por máis que se tentase modificar as súas tendencias, o máximo que se podería conseguir é que praticase a virtude que lle é propia, é dicir, a moderación. Por isto renuncia ao proxecto socrático de levar a tódolos homes cara a excelencia e considera que o Estado xusto é aquel que consiga reproducir a xerarquía da natureza, é dicir, aquel no que cada home cumpra a función que lle é propia por natureza. Esta idea aparece sintetizada cara ao final do texto cando di que “unha cidade parece xusta cando os tres tipos de naturezas que existen naquela fan cada un o seu”.

          Na súa obra, Platón explica en qué consiste para cada un “o seu”, dicindo que como os concupiscientes só poden atopar satisfación non comer, beber... serán os produtores, é dicir, os encargados de producir o necesario para satisfacer estas necesidades a toda a cidade a través do traballo e do comercio. Os emotivos serán os gardiáns da cidade, encargados tanto da defensa da orde interna como das agresións externas. Desta maneira poderán mostrar o seu valor e coraxe e conseguir así a honra e a fama que tanto ansian. Para rematar, os racionais ou filósofos serán os gobernantes encargados de ditar as leis e impartir a xustiza, xa que son os únicos que coñecen esta Idea, e polo tanto, os únicos que poden reproducila. Por iso serán tamén os encargados de educar aos futuros gobernantes. Dita educación será esencial no Estado, xa que Platón considera que a función e finalidade esencial do Estado é moral: promover a virtude e a xustiza, tanto individual como socialmente, para acadar a felicidade.

          Hai que dicir que para Platón, a nivel individual un home é xusto cando na súa vida a parte racional controla ás outras dúas, mentres que a nivel social, unha cidade é xusta cando os racionais dirixen ou gobernan ás outras dúas clases sociais. Resumindo, en Platón, tanto os homes xustos como a cidade xusta son aqueles que están xerarquizados, nos que cada elemento está no lugar que lle corresponde, reproducindo así o mundo das Ideas no mundo sensible. E é que a política platónica fundaméntase na súa teoría ontolóxica, concretamente na doutrina das Ideas. Dita teoría defende a existencia de dous mundos: o mundo sensible, que é un mundo aparente, de sombras, no que reina a diversidade e o cambio heraclitianos; e o mundo intelixible, que constitúe a auténtica realidade e representa a inmutabilidade e a eternidade parmenídeas. Así, mentres que ao mundo intelixible pertencen as Ideas, do mundo sensible forman parte as cousas naturais e as artísticas. As Ideas son o auténtico ser só captable pola intelixencia, de tal modo que fronte a elas toda outra realidade é degradada e deficiente. Constitúen en sentido ontolóxico a esencia trascendente das cousas, a súa causa exemplar ou modelo (pois as cousas imitan ou participan das Ideas), e a causa final (pois todas as cousas tenden cara ás Ideas). É neste sentido que ao final do texto Platón fala da “idea de xustiza mesma”, afirmando que en relación coa Idea, “un home xusto non diferirá en nada da cidade xusta”, xa que entende que ambas realidades participan da mesma Idea e polo tanto, aseméllanse.

          Aínda que hai Ideas de todo tipo de realidades e relacións, non todas as Ideas son iguais, quedando estruturadas piramidalmente ata a Idea de Ben, que constitúe a realidade superior e trascendente da que depende toda outra realidade (ideas e cousas). Só os sabios logran ascender dialécticamente do sensible ao intelixible ata chegar á Noésis, visión ou intuición directa de dita Idea Suprema (que Platón identifica coa Beleza e a Xustiza), polo que só eles están capacitados para reproducir ditas ideas nun Estado xusto. Deste modo, Platón defende como o sistema político ideal a Aristocracia (áristos, o mellor e krátos, poder), ou como él o denomina, o “goberno dos sabios ou filósofos”. Este modelo de goberno representa para Platón o Estado xusto, xa que nel cada un terá o que satisface as súas tendencias, sendo así felices todos.       

Vemos, polo tanto, como a xusticia para este autor consiste en tratar a cada un como lle toca segundo a súa natureza e non a todos por igual. Esta visión elitista e clasista dos seres humanos será tamén sostida polo seu discípulo Aristóteles, que xustificará as desigualdades naturais incluída a escravitude coa suposta “pobreza de alma dalgunhas persoas” e como algo necesario para que os cidadáns libres poidan manter o seu status e dedicarse á vida contemplativa. Así, falará da “xustiza distributiva”, consistente en “tratar aos iguais como iguais e aos desiguais, desigualmente”. Temos que esperar aos pensadores cristiáns como Santo Tomás de Aquino (s.XIII) para atopar a idea de xustiza como “igualdade de trato para todas as persoas”.

          Respecto do propósito central de Platón reflexado no texto, a busca dun Estado Ideal, o seu discípulo Aristóteles dirá que non existe un único modelo válido para todos os Estados, senón que a forma de goberno debe axustarse ao carácter e ás condicións históricas de cada pobo. Deste modo, distinguirá varias formas de goberno correctas segundo o número de gobernantes: se goberna unha soa persoa, Monarquía; se gobernan uns poucos, Aristocracia; e se gobernan moitos, República. Ademais, mentres que para Platón o ideal era facer unha “cidade xusta”, para Aristóteles é facer unha cidade feliz, xa que os homes asociaronse para “vivir ben” e ser felices. Polo tanto, o fin último do Estado é o benestar común e a felicidade dos seus cidadáns.

          Hai que sinalar que a filosofía platónica perdura durante séculos e constitúe a base da cultura occidental, entre outras cousas pola interpretación cristiá que ten lugar na época Medieval da man de San Agustín de Hipona (s.V d.C). Nas teses deste Pai da Igrexa Católica, tanto nas ontolóxicas (primacía do mundo celestial sobre o terreal), como nas epistemolóxicas (primacía do coñecemento racional e da contemplación das Verdades Absolutas sobre o coñecemento sensorial) e nas antropolóxicas (visión do home como "un alma racional que se serve dun corpo mortal e terreo"), queda patente a influencia de Platón.

          Así e todo, a teoría platónica será duramente criticada na época contemporánea por Nietzsche, filósofo vitalista alemán do s. XIX que fai unha crítica total da cultura europea por ser “antinatural”, é dicir, opoñerse á vida. Desta “antinaturalidade” culpa especialmente ao Platonismo, pois foi Platón quen creou outro mundo fictício, desvalorizando o mundo real, idea que será asumida posteriormente polo Cristianismo, que segundo Nietzsche, inventa un mundo celestial e fomenta valores mezquinos en lugar dos valores específicos da verdadeira virtude (a gallardía, a nobreza...). Nietzsche considera que as ideas dun “máis aló” e de Deus constitúen un obstáculo contra a vida e por iso hai que acabar con elas, liberando así ao ser humano dun gran peso que lle impide superarse e transformarse en “Superhome”, aquel que se caracteriza polas ánsias de vivir a vida tal e como é, pola vontade de poder e por estar libre de todo prexuízo e dogmatismo cultural.