Apuntes de PLATÓN                  

 

*NOTA: As comparacións aparecen destacadas en azul e as opinións en verde.

 

INTRODUCIÓN: CONTEXTO HISTÓRICO, BIOGRAFÍA E OBRA

 

          Como consecuencia no s.V a.C. do triunfo dos gregos fronte a Persia nas Guerras Médicas, Atenas adquiriu a hexemonía económica, cultural e política da “Hélade”, nome co que se coñecía antigamente a Grecia. As institucións atenienses, baixo a dirección política de Pericles, foron imitadas polo resto das pólis, o comercio marítimo floreceu entre as colonias do Mediterráneo e unha época de paz e prosperidade estendeuse ata o 431 a. C.

          Pero a partir deste ano, por unha banda, as rivalidades xurdidas entre varias cidades asociadas con Atenas e, por outra, a pugna interna entre as tendencias democráticas e oligárquicas en moitas delas deron orixe ás Guerras do Peloponeso. As distintas cidades gregas, agrupadas en torno a Atenas e Esparta, enfrontáronse entre si nunha guerra na que finalmente Esparta resultou vencedora e, apoiándose na súa alianza con Persia, impuxo en Atenas un sistema oligárquico, o réxime dos Trinta Tiranos.

         Pero esta situación non logrou establecer unha paz duradeira, xurdindo de seguida novos conflitos tralos que o dominio de Esparta foi substituído polo de Tebas, que tamén durou pouco. Todo isto provocou o empobrecemento da Hélade e nun prazo moi breve, o surximento do Imperio de Macedonia.

         Macedonia era unha rexión situada ao norte de Grecia, considerada bárbara por non pertencer á comunidade helénica, pero que da man do sei rei, Filipo II, converteuse na segunda metade do s. IV a. C. nunha gran potencia, absorbendo a toda Grecia trala batalla de Queronea (donde derrotou a Tebas e a Atenas), desaparecendo para sempre deste xeito o réxime da Cidade-Estado.

 

PLATÓN naceu ao comezo das guerras do Peloponeso, conflito que durou 27 anos e marcou o final do dourado s. V a.C. de Grecia, polo que a Platón lle tocou vivir un momento de gran inestabilidade: foi testigo da degradación da democracia de Pericles, do goberno autoritario imposto por Esparta e formado polos Trinta Tiranos (entre os que se atopaban dous tios de Platón: Cármines e Crítias), e da democracia posterior que condenou a Sócrates.       

        Platón recibiu unha educación privilexiada, xa que pertencía a unha familia aristocrática. Coñeceu con vinte anos a Sócrates e fíxose discípulo incondicional seu, do que escribiu que "é o home máis bo e xusto que xamais existiu". Coa morte do seu admirado mestre viuse obrigado, como discípulo e amigo, a marchar de Atenas. Foi a Megara, onde estudou co filósofo parmenídeo Euclides e despois a Tarento, onde coñeceu ao pitagórico Arquites, que gobernaba a cidade, feito que lle convenceu de que os problemas da sociedade non se acabarían ata que non gobernasen os filósofos ou os reis aprendesen filosofía. El mesmo intentou poñer en práctica esta idea en Siracusa, xa que o tirano Dionisio I lle amosou un interese pola filosofía que despois resultaría ser falso, polo que Platón acabou sendo expulsado e vendido como escravo. Rescatado por un coñecido, volveu a Atenas e fundou a Academia, institución dedicada ao estudo e ensino da filosofía e das ciencias, que perviviu, con enormes variacións na súa organización e na súa doutrina, ata que no s. VI d.C. foi clausurada polo emperador bizantino Xustiniano. O seu nome é en honor ao seu concidadán Academus, quen lle permitiu fundar a escola nos seus xardíns.     

Hai que dicir que a morte de Sócrates influíu de modo decisivo, case traumático, na vida e na obra de Platón. Sócrates, modelo de persoa xusta e virtuosa, foi condenado a morte nun xuízo no que a sentenza foi decidida por un xurado composto por 500 concidadáns seus, elixidos de forma aleatoria. O propio Platón, presente en devandito xuízo, puido comprobar que se cumpriron as leis que tanto el mesmo como o propio Sócrates consideraban xustas, e con todo, aos seus ollos esta condena era tremendamente inxusta. Este feito fixo que Platón, que tanto pola súa ascendencia familiar como pola súa propia vocación (afirmada na súa Carta VII) estaba destinado a participar nas maxistraturas públicas e no goberno de Atenas, decidise afastarse temporalmente da actividade pública e retirarse a filosofar sobre o ben e o mal, a virtude, a xustiza e a organización socio-política en xeral.

 

A OBRA PLATÓNICA é considerada unha profunda meditación sobre cuestións políticas, xa que Platón foi principalmente un pensador político que intentou diseñar o sistema político ideal fronte aos Estados “enfermos” do seu tempo, e renovar a cidade de Atenas, pervertida polo vicio e a corrupción, a ignorancia da demo (pobo) e a demagoxia dos poderosos.

 Considérase que as súas teorías ontolóxicas, epistemolóxicas e antropolóxicas están orientadas a fundamentar os seus ideais políticos.

 

Respecto da forma literaria das súas obras, Platón, tanto por influencia socrática como pola experiencia democrática vivida, expresou os seus pensamentos mediante o diálogo, pois opinaba que era unha forma viva de filosofar que mediante preguntas e respostas, aclaracións e refutacións, conducía a investigación ata a verdade, poñendo de manifesto a súa concepción da filosofía como actividade crítica.

         En xeral, a maioría dos diálogos enfocan unha cuestión ou tema, refutan as opinións falsas, e tralo proceso maiéutico, rematan co descubrimento da verdade. Case todos os personaxes que Platón fai intervir nos seus diálogos son reais, aínda que frecuentemente recorre a situacións anacrónicas situando aos interlocutores fóra do seu tempo. O protagonista principal é Sócrates, que, mediante unha inxenuidade finxida (ironía socrática), vai refutando as posicións dos seus interlocutores, frecuentemente dos sofistas, que, aos ollos de Platón, non fan senón confundir á mocidade cos seus sofismas (falacias, razoamentos falsos con aparencia de verdade).

 

         Non se sabe con exactitude cando comezou a escribir, pero parece que foi despois da morte de Sócrates, por unha parte, para defender a súa memoria en contra daqueles que o confundían cun sofista máis, culpable da crise espiritual e social de Atenas; e por outra parte, pola influencia socrática de que o filósofo ten que estar ao servizo da polis, dedicándose persoalmente como fixo Sócrates ou escribindo tratados que marquen un ideal.

Atribúense a Platón numerosos diálogos, ordenados polos tratadistas principais cronolóxicamente en catro períodos. O primeiro período está constituído polos “Primeiros diálogos ou diálogos socráticos”, que conteñen principalmente preocupacións éticas, destacando Apoloxía de Sócrates (discurso monolóxico de defensa de Sócrates ante os xuíces) e Critón (diálogo cun dos seus mellores amigos, mentres está esperando á morte no cárcere). O segundo período é denominado “Época de transición ou antisofista” e contén os primeiros diálogos da Academia. Neles continúan as cuestións éticas, pero cobran tamén intensidade os problemas políticos, así como os temas relacionados coa preexistencia e inmortalidade da alma humana. Entre os máis importantes deste período atópanse Gorxias e Menón. O terceiro período é denominado “Época de madurez ou diálogos doctrinais”, xa que neles formula a “teoría das ideas” como fundamento das teses ético-políticas, e a teoría da reminiscencia; destacan Banquete, Fedón, República e Fedro. E por último, o cuarto período é conformado polos “Diálogos de vellez ou diálogos críticos”, denominados así porque neles Platón somete a revisión as súas propias ideas; podemos sinalar como os máis importantes Leis e Crítias.

 

         Nas súas obras, Platón empregou frecuentemente o mito para expresar as súas teorías. Son relatos procedentes da tradición relixiosa grega que utiliza como parábolas, imaxes ou exemplos, co fin de facilitar a comprensión dos temas tratados. Os máis significativos son o Mito da caverna (Libro VII da República) e o Mito do carro alado (Fedro).

Co primeiro expresa ao mesmo tempo a teoría do coñecemento e a situación dos seres humanos no mundo sensible. Platón relata, por boca de Sócrates e Glaucón (irmán de Platón), a existencia duns homes cautivos desde o seu nacemento no interior dunha escura caverna. Están atados de pernas e pescozo con cadeas, de maneira que teñen que mirar sempre adiante. A única luz existente nesta caverna emana dun lume encendido detrás deles, elevado e distante. Entre o lume e os encadeados hai un camiño elevado ao longo do cal construiuse un muro e por este camiño pasan uns homes falando e levando todo tipo de figuras que lles sobrepasan. Os cautivos non poden ver nada máis que as sombras proxectadas polo lume no fondo da caverna, polo que cren que aquelo que ven non son sombras, senón obxectos reais, e que son as sombras dos obxectos as que falan. Platón explica que se un dos cautivos fose liberado e salise ao mundo exterior, tería graves dificultades para adaptarse á luz deslumbradora do sol e acostumarse a mirar os obxectos mesmos, ata descubrir toda a beleza do cosmos. Pero se unha vez logrado isto, o prisioneiro entrase outra vez na caverna para descubrirlles o engano no que viven, tomaríanlle por tolo. Incluso, se intentase desatalos e levalos ata a entrada da caverna, os prisioneros, ignorantes e violentos, o matarían.       

 No segundo, o Mito do carro alado, expón a caída das almas e a relación das diferentes clases ou partes de almas entre si. Consiste nunha procesión encabezada polos deuses na que as almas ascenden fóra do universo, ao lugar supraceleste, para contemplar as Ideas. Neste mito, cada alma é representada como un carro alado dirixido por un auriga (que simboliza a parte racional) do que tiran dous cabalos, un branco e belo (que simboliza a valentía e a forza de vontade, a parte irascible da alma), e outro negro e deforme (que simboliza o desexo e a paixón polo sensible, a parte concupiscible da alma). O carro é difícil de gobernar, dada a tendencia do cabalo negro a desviarse do camiño, o que provoca que a alma se precipite desde o mundo intelixible ao sensible, quedando así presa no corpo. A labor do filósofo será facer que a alma desperte ao recordar a súa situación anterior de contacto coas ideas, liberándose do sensible. Esta liberación só coñece un camiño, o da reminiscencia ou recordo entendido como o progresivo regreso ascendente da alma á verdade do intelixible a través do coñecemento.

 

 

METAFÍSICA (Ontoloxía): O Mito da Caverna constitúe un claro exemplo da súa concepción ontolóxica dualista, xa que defende a existencia de dous mundos ou realidades: o mundo sensible, que é un mundo aparente, de sombras; e o mundo intelixible ou mundo das Ideas, que constitúe a auténtica realidade. Mentres o primeiro está formado polas cousas múltiples, cambiantes e continxentes (cousas físicas, naturais e artísticas ou articiais), o segundo é o das esencias inmutables ou seres verdadeiros, perfectos (Ideas e números). Con isto, Platón intentou conxugar as teorías de Heráclito de Éfeso (tódalas cousas están sometidas a constante variación e cambio: “Panta rei", todo flúe) e Parménides de Elea (o Ser é un, inmutable, eterno, perfecto, etc)

         Doutra banda, Sócrates ensinoulle que nas cousas singulares e concretas sometidas ao cambio existe unha esencia universal, invariable e común a todos os entes dunha mesma especie, que expresa o verdadeiro ser das cousas. Esta esencia, se para Sócrates era inmanente ou interna ás cousas mesmas, para Platón é trascendente, pois dáse no mundo intelixible. 

        

 A “TEORÍA DAS IDEAS” constitúe o núcleo central da filosofía platónica e nela se fundamentan as súas teorías epistemolóxicas, antropolóxicas, éticas e políticas. Esta “teoría das Ideas” nunca foi considerada polo autor definitivamente acabada, sendo revisada reiteradamente nos seus diálogos de vellez.

         Segundo esta teoría, as Ideas son o auténtico ser, a verdadeira realidade, de tal modo que fronte a elas toda outra realidade é degradada e deficiente. As Ideas son imperecedeiras, inmutables, eternas, independentes e separadas de todos os obxectos materiais. Pero as Ideas non son simples conceptos abstractos, senón realidades que existen con independencia das cousas e que só son captables polo entendemento ou razón. Trátase dunha realidade intelixible, non sensible, non captada polos sentidos, polo que o seu lugar propio e adecuado é o mundo intelixible, que se atopa máis aló do ceo, fóra do universo, nun mundo supraceleste.

         Estas ideas poden ser de realidades éticas e estéticas (idea de xustiza, virtude...), de relacións e proporcións (idea da unidade e a pluralidade...), de seres naturais e artificiais (ideas de cabalo, mesa...), incluso de cousas negativas ou repugnantes (de suciedade, piollos...), xa que a cada clase de obxectos e relacións do mundo sensible lle corresponde no mundo intelixible a súa idea propia e adecuada. Pero non todas as Ideas son iguais, polo que Platón di que o mundo das Ideas posúe unha estrutura piramidal de acordo cos diferentes niveis de ser, segundo a cal unhas Ideas son inferiores e dependen doutras superiores. Así por exemplo, a  Idea de "can" participa doutras Ideas superiores, as de "animal", "mamífero" ou "carnívoro" e á vez, a idea de "animal" participa de "ser vivinte", "ser sensible"… ata chegar á Idea Suprema, a Idea de Ben, que constitúe a cúspide da pirámide, a realidade superior da que depende toda outra realidade (ideas e cousas).

A Idea de Ben é un trascendental, é dicir, algo que sendo en si mesmo é, ao mesmo tempo, en todas as demais realidades. Deste modo, o resto dos seres posuirán realidade en tanto neles dáse a Idea de Ben.

É curioso que en Platón a idea de Ben estea por riba da Idea de Ser, que parecería loxicamente a máis xeral. Isto débese a que polo seu pitagorismo identifica o Ben coa Orde, e a existencia das Ideas e, en definitiva, de todo, depende da existencia desta "Orde" xerárquica.

         Como as Ideas son a auténtica realidade, posúen un sentido ontolóxico e de modo derivado, un significado lóxico. No seu sentido ontolóxico, as Ideas constitúen a esencia, xa que o auténtico ser das cousas atópase nas súas ideas (por exemplo, o verdadeiro cabalo non é o que corre no hipódromo, senón o que está contido na idea de cabalo). Son ademais a causa exemplar ou modelo de todas as cousas, pois as cousas imitan ou participan das Ideas (por exemplo, o cabalo que corre no hipódromo é cabalo na medida en que se parece á Idea de cabalo). E por último son a causa final, pois todas as cousas tenden cara ás Ideas aínda que xamais chegarán a elas, xa que un obxecto particular non pode compararse cunha Idea, pois está sometido ao espazo e o tempo, a variabilidade e o cambio. Así, por exemplo, todos os cabalos fanse mellores canto máis se asemellan ao cabalo ideal. No seu sentido lóxico, as Ideas constitúen o concepto universal, é dicir, un concepto que se refire a unha pluralidade de obxectos da mesma especie (por exemplo, o concepto "cabalo" designa a todos os cabalos existentes).

         As cousas son o que son en tanto que "se parecen" ás Ideas das cales son copia, polo que non constitúen verdadeiras realidades, senón simples aparencias ou imitacións mal feitas. Platón fala de participación e imitación para describir a relación entre as cousas sensibles e as Ideas: estas cousas participan das Ideas e aseméllanse a elas.

        

Toda esta “Teoría das Ideas” será criticada polo discípulo máis aventaxado de Platón, Aristóteles, quen botará por terra o mundo intelixible de Platón, afirmando coa súa  mentalidade naturalista que o único mundo que existe é o sensible e que as Ideas non son máis que elaboracións mentais froito dun traballo de abstracción que parte das cousas concretas.

 

COSMOLOXÍA: O SURXIMENTO DO MUNDO (Timeo). Platón vese obrigado a explicar a existencia das cousas sensibles, polo que no seu diálogo Timeo (nome do sabio pitagórico en boca do que pón a narración cosmolóxica platónica), explica como o mundo sensible foi realizado polo Demiurgo, quen, tendo en conta a realidade intelixible, proporcionou a forma adecuada a unha materia preexistente. Polo tanto, no nacemento do mundo interveñen tres realidades: o Demiurgo, as Ideas e unha materia indeterminada e preexistente. O Demiurgo vén ser como un Deus "facedor ou ordenador" que na súa obra de creación serviuse doutras realidades que xa existían antes e, así, utilizando a materia preexistente, imitando as Ideas e seguindo unhas formas xeométricas (pitagorismo), formou o mundo e as cousas deste.

         Esta idea influíu moito no Cristianismo, que adaptou o Demiurgo platónico “ordenador” ao Deus cristián “creador”, é dicir, que crea da nada.

                                                                                                             

 

TEORÍA DO COÑECEMENTO (Epistemoloxía): Segundo Platón, o coñecemento é reminiscencia ou anámnesis, palabra grega que significa “recordo”, pois a alma, antes de unirse ao corpo, contemplou a auténtica realidade (Ideas), pero a esqueceu por influencia do corpo, de modo que cando dicimos que coñecemos algo queremos dicir que ao entrar en contacto por medio dos sentidos coas cousas deste mundo, recordamos as vistas con anterioridade. Así, por exemplo, neste mundo observamos cabalos máis ou menos imperfectos e accións máis ou menos xustas e, deste xeito, acordámonos do auténtico cabalo e da auténtica xustiza. Isto implica que todos os nosos coñecementos son "a priori", é dicir, antes e con independencia da nosa experiencia.

 

         A idea de que existan contidos “a priori” será tamén sostida na Modernidade polo Racionalismo, que cre que a nosa razón é capaz por sí soa de elaborar os seus contidos sen necesidade dos sentidos. Pola contra, tanto Aristóteles na época clásica como os empiristas modernos rexeitarán todos os contidos innatos, afirmando que a nosa razón é como un papel en branco que se vai enchendo só cos datos que aportan os sentidos. Será na Ilustración, da man de Kant, cando se sinteticen estas dúas correntes afirmando que aínda que os nosos coñecementos parten da experiencia, non todos eles proveñen dela, xa que o suxeito aporta unhas “formas a priori” esenciais na construción e no coñecemento da realidade.

  

         Hai que dicir que a epistemoloxía platónica é dualista, xa que está fundamentada no dualismo ontolóxico, de modo que igual que hai dous mundos que se diferencian polo grao de realidade (un aparente e outro auténtico), existen dous modos de coñecer ou tipos de coñecemento que se diferencian polo seu grao de certeza:

 

-       O coñecemento sensible, que estuda a realidade material, concreta, múltiple e cambiante, baseándose nos sentidos (no corpo), polo que é simple opinión (dóxa), pura crenza e saber aparente.

 

-       O coñecemento intelixible, que ten por obxecto as Ideas, é dicir, o universal, estable e eterno, baseándose na razón (a alma racional), polo que constitúe a ciencia verdadeira (episteme).

 

         Isto é así porque para Platón, a calidade do coñecemento depende da natureza dos obxectos coñecidos, polo que o coñecemento dos obxectos cambiantes do mundo sensible será tamén cambiante e inestable. Ademais, este tipo de coñecemento vén dado polos sentidos, os cales engánannos moi frecuentemente (influencia parmenídea).

 

         En paralelo ás distintas clases de ser de cada mundo (as aparencias ou sombras, as cousas naturais e artificiais, os números e as Ideas), Platón subdivide os dous tipos de coñecemento nun total de catro graos: no coñecemento sensible establece a conxectura ou imaxinación (a Eikasía) e a opinión plausible ou crenza razoable (a Pistís); e no coñemento intelixible establece o pensamento discursivo (a Dianoia) e o coñecemento supremo (Noesis).

A conxectura ou imaxinación (Eikasía) limítase ao coñecemento das simples aparencias baseándose só na percepción sensible (ex.: “a lúa crece e decrece”, “os paus tórcense cando se introduce unha parte na auga”...). A opinión plausible ou crenza razoable (Pistís) pretende comprender as cousas do mundo sensible mediante a observación sensorial pero axustada e crítica, intentando dar razón dos fenómenos a través de hipóteses explicativas. O pensamento discursivo (Dianoia) constitúe o grado máis baixo de ciencia, xa que se refire aos entes matemáticos e áinda que parte de axiomas e emprega a dedución, tamén se axuda de representacións sensibles. Por último, o coñecemento supremo ou ciencia suprema (Noesis), que é a visión ou intuición directa das Ideas en si mesmas a través da Dialéctica, método de análise conceptual que consiste en ascender cognoscitivamente desde o mundo sensible ao intelixible e percorrer a orde xerarquizada das Ideas ata chegar á orde mesma, á Idea de Ben.

        Dito ascenso cognoscitivo é epistemolóxico e ontolóxico, pois nel a alma humana non só adquire o coñecemento, senón que coa contemplación das Ideas, se perfecciona a si mesma, adquirindo a súa plenitude, o seu auténtico ser. Neste aspecto, Platón superou ao seu mestre, xa que mentres en Sócrates a dialéctica consistía na arte do diálogo mediante o cal ascendíase do coñecemento dos datos particulares e sensibles á esencia ou concepto universal, en Platón trátase ademais dunha elevación no ser.

 

Platón dínos que os sofistas e os políticos móvense na dóxa, e só os sabios ou filósofos logran evadirse das realidades sensibles e elevarse dialécticamente ao mundo das Ideas.

 

*O seu dualismo ontolóxico e epistemolóxico aparece reflectido no “Mito da caverna” (texto 3 da ABAU) e no “Símil da liña” (texto 2 da ABAU).

 

   A epistemoloxía platónica será cuestionada polo seu discípulo Aristóteles, xa que en lugar de partir das ideas e rexeitar os sentidos como fonte de coñecemento fiable, partirá das cousas concretas para chegar á idea ou concepto universal e integrará no proceso cognoscitivo os datos aportados polos sentidos, que son a orixe do coñecemento. Estes datos serán estruturados e seleccionados polo entendemento, elaborando así o concepto, de modo que a esencia é inmanente ás cousas como en Sócrates e non trascendente como en Platón. Por todo isto considérase a Aristóteles un precursor do empirismo.

     

 

ANTROPOLOXÍA: En correspondencia co dualismo ontolóxico e epistemolóxico, a antropoloxía platónica é tamén dualista, xa que defende que o ser humano participa dos dous mundos. Isto débese a que nel únense a alma (pertencente ao mundo intelixible) e o corpo (pertencente ao mundo sensible).

Platón cría que a nosa esencia é a alma, que preexiste no mundo intelixible, pero que debido a un erro que comete, cae a este mundo sensible, uníndose a un corpo. Esta unión é, polo tanto, accidental, antinatural e forzada, ademais de temporal, pois a alma, en tanto que realidade intelixible, é inmaterial, espiritual e inmortal.

Durante esta unión, a alma está prisioneira no corpo, que é como unha tumba ou cárcere do que só provén desexos, apetitos, paixóns e instintos que minguan as facultades intelectuais e volitivas da alma. Por iso, esta debe buscar a súa purificación, idea que recolle do Pitagorismo e do Orfismo, xunto coa metempsicose ou transmigración (reencarnación). Se a alma logra purficarse da multitude de desexos, afectos e paixóns que a acompañan mentres se atopa unida ao corpo, unha vez morto o corpo, voltará ao seu lugar propio (o mundo intelixible), onde permanecerá feliz contemplando as Ideas. En caso contrario, trala desaparición do corpo, a alma "vagará extraviada", reencarnándose noutros corpos de modo sucesivo.

                Platón distinguiu tres partes ou clases de alma: a racional, a irascible ou emotiva e a concupiscible ou apetitiva. A parte racional atópase na cabeza e consiste nas facultades intelectuais (pensar e querer), polo que a súa misión é o coñecemento. A parte irascible é a que persegue os desexos irracionais do espírito humano como a honra ou a fama, e sitúase no peito. E en terceiro lugar, a parte concupiscible, que se refire aos apetitos e impulsos relacionados cos praceres do corpo (comer, beber, sexo) e sitúase no ventre.

          Destas almas ou partes, Platón destacou a alma racional por ser a propiamente humana e a que ten que controlar ás outras dúas se quere purificarse. Só ela é inmortal, pois só ela pertence ao mundo das Ideas, mentres que a alma irascible e a concupiscible, polo contrario, sendo dependentes do corpo, perecen coa morte corporal.

          Isto amosa como a pesares de falar de tres partes da alma, Platón acaba dando unha visión simplificadora da mente humana, reducindo o psiquismo humano á razón, sen ter en conta que os desexos, apetitos e paixóns non son unicamente fenómenos corporais, senón tamén psíquicos.

 

*O dualismo antropolóxico de Platón queda reflectido no “Mito do carro alado” (texto 4 da ABAU).

 

          Hai que dicir que Aristóteles tamén discrepará do dualismo antropolóxico do seu mestre Platón, xa que para él, a unión entre alma e corpo é substancial e non accidental, o que significa que conforman unha única substancia ou ser (o home), e que cando morre o corpo, morre tamén a alma. Para Aristóteles, a superioridade humana non radica na súa suposta inmortalidade, senón na súa capacidade intelectual, xa que é posuidor da alma intelectiva, que é superior á alma sensitiva e á vexetativa, propias dos animais e dos vexetais.

 

 

ÉTICA: Platón, influído pola pasión socrática de investigar a Verdade e a Virtude, sinalou, de acordo coa distinción das tres partes da alma, que cada parte posúe unha virtude determinada: a parte racional posúe a virtude da prudencia ou sabedoría, a irascible a virtude da fortaleza ou valentía, e a concupiscible a virtude da temperanza ou moderación.    

          A sabedoría ou prudencia, como virtude propia do intelecto, é a virtude superior que pretende descubrir a Verdade e o Ben, e de acordo con eles, dirixir á alma cara a consecución do seu fin propio. Consiste en saber qué debemos facer en cada caso. A fortaleza ou valor (valentía) consiste en manter nun prudente equilibrio as nosas aspiracións e ambicións (de gloria, diñeiro...), levar a cabo sen titubear as decisións tomadas, e reprimir de modo correcto as agresións do noso próximo. Por último, a temperanza ou moderación é a virtude encargada de moderar as inclinacións dos nosos apetitos sensibles (comer, beber...).

         Para Platón, a alma que actúa ordenadamente é aquela na cal a facultade superior domina sobre as inferiores. Con isto, Platón introduciu unha cuarta virtude: a xustiza como o ordenamento adecuado das tres partes da alma, no que cada parte exerce a función que lle corresponde e posúe a virtude que lle é propia, o que quere dicir que a racionalidade controla a emotividade e o apetito. Quedan así debuxadas as denominadas posteriormente polo Cristianismo, as catro virtudes cardinais.

Para lograr isto requírese dun dobre esforzo: un físico e outro intelectual. O primeiro lévase a cabo mediante a ximnasia e é válido para tódolos cidadáns, mentres que o segundo adquírese grazas ás outras artes e á dialéctica e é reservado só para os gobernantes. Mediante a ximnasia dominamos as inclinacións negativas do corpo, evitando a obsesión polos praceres sensuais e, unha vez conseguido dito dominio, sentímonos capacitados para iniciar o esforzo intelectual. Dito traballo intelectual consiste no cultivo do noso espírito a través da práctica das artes (música, astronomía, xeometría) e da busca da Verdade a través da dialéctica. De aquí o ideal humanístico de Occidente: "mens sa in corpore san", espírito deportivo e esforzo intelectual.

Platón consideraba que a maioria da xente non logra dita perfección moral, xa que se moven por emocións e perseguen os praceres desordenadamente. Por influencia socrática, cría que isto se podía amañar coa educación (“intelectualismo moral”: a moral é unha consecuencia da boa educación), que é labor do Estado, encargado de educar e clasificar aos nenos segundo probas selectivas para adecualos a cada clase social segundo a súa natureza.

Máis tarde, as súas experiencias negativas lévanlle a dicir na súa obra Leis que se a educación non é suficiente, hai que obrigar á xente a levar unha vida ordenada, utilizando a violencia se é necesario.

 

          Aínda que Aristóteles parte dunha análise distinta da alma humana, coincide con Platón de modo xeral nas súas conclusións éticas, xa que defende tamén unha vida racional dedicada á reflexión, á contemplación, como algo necesario para acadar a virtude e a felicidade. Mantén así unha postura elitista como a do seu mestre, que se reflicte tamén no seu concepto de xustiza distributiva consistente en tratar por igual aos iguais e desigualmente aos desiguais. As virtudes requiren tamén dun dobre esforzo, aínda que Aristóteles enfatiza o esforzo volitivo necesario para poñer en práctica o que a razón contempla como bo. Con esta idea opónse ao intelectualismo moral socrático, xa que non chega con saber o que é o ben, senón que hai que ter a forza de vontade suficiente para practicalo.

 

 

POLÍTICA: A política foi unha das motivacións principais que levaron a Platón a filosofar. Pretendía atopar un sistema de goberno perfecto que servise para eliminar toda inxustiza da pólis.

Segundo Platón, desde un punto de vista práctico, a política constitúe a ciencia principal e a ela deben subordinarse todas as demais, pois a política ten por obxecto procurar o ben de tódolos cidadáns e é máis xusto e nobre buscar o ben de todos que o duns poucos en particular. Dito Ben Común acadarase cumprindo cada un o seu deber, é dicir, facendo cada un o que sabe facer. O ben consiste en promover a virtude e a xustiza, fin esencial do Estado.

          O feito de que a maioría dos homes se deixen levar pola concupiscencia e sexan moi poucos os que se rexen polo racional buscando a contemplación da Verdade, convenceu a Platón que da mesma maneira que na alma hai tres partes, na cidade hai tres clases de homes: os concupiscientes, que actúan dominados polos desexos carnais e son a grande maioría; os emotivos, tolos por conseguir a honra e a fama; e os racionais, que tentan vivir segundo a orde das Ideas. Deste modo, o Estado é para Platón un gran organismo que reproduce a estrutura humana e cuxa orixe é a satisfacción das necesidades dos cidadáns. Cada parte da sociedade debe cumprir cunha función (como cada órgano dun corpo vivo -organicismo-).

          Platón cría que a pertenza a unha ou outra clase proviña da propia natureza. Por iso, a pesar de conceder moita importancia á educación, estaba convencido de que se o home é concupisciente, por máis que se tentase modificar as súas tendencias, o máximo que se podería conseguir é que praticase a virtude que lle é propia, é dicir, a moderación. Por isto renuncia ao proxecto socrático de levar a tódolos homes cara a excelencia e considera que o Estado xusto é aquel que consiga reproducir a xerarquía da natureza, é dicir, aquel no que cada home cumpra a función que lle é propia por natureza.  Trátase dunha organización estatal baseada na división do traballo.

Como os concupiscientes só poden atopar satisfación non comer, beber... serán os produtores, é dicir, os encargados de producir o necesario para satisfacer estas necesidades a toda a cidade a través do traballo e do comercio. Somente eles poderán posuír propiedades, manexar  diñeiro e formar famílias. Os emotivos serán os gardiáns da cidade, encargados tanto da defensa da orde interna como das agresións externas. Desta maneira poderán mostrar o seu valor e coraxe e conseguir así a honra e a fama que tanto desexan. Para rematar, os racionais ou filósofos serán os gobernantes encargados de ditar as leis e impartir a xustiza, xa que son os únicos que coñecen esta Idea, e polo tanto, os únicos que poden reproducila.

Os sabios ou filósofos serán os encargados de educar aos futuros gobernantes. Dita educación será esencial no Estado, xa que Platón considera que a función e finalidade esencial do Estado é moral: promover a virtude e a xustiza, tanto individual como socialmente, para acadar a felicidade.

Resumindo, en Platón, tanto os homes xustos como a cidade xusta son aqueles que reproducen o mundo das Ideas no mundo material, é dicir, que están xerarquizados, que cada elemento está no lugar que lle corresponde, de maneira que se realiza plenamente a Idea de Ben (que Platón acaba identificando coa Idea de Xustiza e Beleza). Por tanto, vemos como a xustiza non consiste en tratar a todos por igual, senón a cada un como lle toca segundo a súa natureza. Este será o Estado Xusto e nel todos serán felices, xa que cada un terá o que satisface as súas tendencias.

 

Este sistema político platónico é, ademais de utópico, totalitario e comunitario, pois concibe a sociedade como un todo organizado no que os individuos quedan supeditados ao Estado; é este quen controla todo: a educación, o comercio, a propiedade, a familia, etc. Isto atenta contra os dereitos e as liberdades individuais que hoxe consideramos esenciais.

         

                      Como diciamos antes, Aristóteles manterá esta visión elitista e clasista dos seres humanos, xustificando as desigualdades naturais incluída a escravitude coa suposta “pobreza de alma dalgunhas persoas” e como algo necesario para que os cidadáns libres poidan manter o seu status e dedicarse á vida contemplativa. Teremos que esperar aos pensadores cristiáns como Santo Tomás de Aquino, quen no século XIII falará da xustiza conmutativa, consistente na igualdade de trato para todos os seres humanos en tanto que persoas.

 

 

AS DIFERENTES FORMAS DE GOBERNO: O proceso histórico-político que lle tocou vivir (democracia degradada pola guerra, a tiranía dos Trinta e a democracia restaurada que condena a Sócrates) xera en Platón unha visión pesimista da Historia. Na súa obra magna, a República, fai unha análise das formas de goberno que existiron e redúceas a cinco tipos fundamentais: a timocracia (ou tinarquía), a oligarquía, a democracia, a tiranía e a que él propón, a aristocracia.

Segundo el, ningunha das catro primeiras é boa, xa que cada unha delas se fundamenta no imperio dunha clase sobre as outras con finalidades egoístas: a timocracia (zymós, enerxía, forza), constitúe un réxime político baseado na audacia, a fogosidade e o desexo de honores e gloria dos seus gobernantes, é dicir, que os gobernantes só se preocupan dos propios honores; na oligarquía (olígos, poucos), os gobernantes só se preocupan pola riqueza; na democracia (démos, pobo), impera a libertinaxe e a procura do pracer; e finalmente a tiranía, xa que a propia exaltación da liberdade acaba por destruír a democracia, que dexenera en anarquía e esta, á súa vez, propicia o surximento dalgunha individualidade destacada que remata converténdose en tirano e cometendo todo tipo de abusos.

Deste modo, estes catro tipos de goberno vanse sucedendo un detrás doutro, xa que cada un é o resultado lóxico do seu precedente. Todos son malos, pero os seguintes son peores que os seus anteriores.

         Dada esta visión da Historia como algo decadente, Platón intentou atopar unha forma de organización da pólis xusta e estable, donde reinase a orde e a paz e onde cada membro fose tratado tal como lle corresponde. Concluíu que isto só se pode na aristocracia (áristos, o mellor e krátos, poder, forza), o goberno dos sabios ou filósofos, polo que esta é o único réxime correcto para el.

         Ante a dificultade de atopar verdadeiros sabios-gobernantes, na súa obra de vellez titulada “Leis”, substitúe o goberno dos sabios polo goberno das leis, sistema político no que os gobernantes están sometidos ás leis establecidas, ao ordenamento xurídico.

 

         Respecto a clasificación das formas de goberno, o seu discípulo Aristóteles elaborará uhna nova clasificación segundo dous criterios: o número de gobernantes e a busca do Ben Común. Só este segundo criterio define as formas de goberno correctas (a monarquía, a aristocracia e a república), fronte ás incorrectas ou ilexítimas (a tiranía, a oligarquía e a democracia como demagoxia), xa que para Aristóteles o número de gobernantes non é o decisivo, hai que estudar cada pólis para saber cal é a forma política que mellor encaixa. Aínda que a aristocracia está entre as formas lexítimas, a diferenza do seu mestre Platón, non existe só esta forma de organización válida; ademais, non hai ningunha ideal para todas as circunstancias.