Os propongo lo mismo que en la entrada anterior, es decir, hacer un resumen de entre una y dos carillas para el segundo estándar. Para los que os interese, comparto mis apuntes al respecto.

DIALÉCTICA SOCRÁTICA E RELATIVISMO DOS SOFISTAS.

 

Ao comezo do s. V a.C. tiveron lugar as Guerras Médicas, nas que os gregos, dirixidos por Atenas e coa colaboración de Esparta, enfrontáronse ao Imperio Persa, obtendo a victoria. O éxito obtido por Atenas e a subida ao poder de Pericles, influíron no surximento dunha nova forma social e política: a democracia.

A democracia ("demos", pobo; "crátos", poder) favoreceu a participación nos asuntos públicos dun maior número de cidadáns e outorgou importancia ás asembleas, discusións e debates político-xurídicos, nos que era esencial a "habilidade dialéctica". Para ser elixido cargo público non bastaba coa linaxe, senón que era necesario convencer aos concidadáns sendo un orador elocuente que amosase certo coñecemento sobre leis, xustiza, administración, Estado, etc. Este constituíu precisamente o programa de ensino dos sofistas, conxunto de pensadores especializados principalmente no ensino da retórica e da dialéctica.

Inicialmente o termo "sophistés", significaba sabio ou experto, pero a finais do s. V a.C., pasou a significar sabiondo ou falso sabio, embaucador ou constructor de sofismas, debido a tres factores:

1. Ás ideas relativistas e agnósticas dos sofistas, que chocaban co pensamento desa época.

2. Ao feito de que percibisen retribucións económicas pola súa actividade pedagóxica, o que chocaba coa visión contemplativa da vida que tiñan os gregos, os cales sobrevaloraban o lecer e o esforzo desinteresado, rexeitando o negocio e o traballo remunerado.

3. Ás críticas que sobre eles verteron filósofos tan importantes como Platón e Aristóteles.

 

Os sofistas non formaron escola, senón que constituíron un grupo numeroso de "humanistas" gregos con certos trazos comúns, entre os que cabo destacar os seguintes:

 

a) O escepticismo (do termo grego sképsis, dúbida) e o relativismo: a razón humana non pode acadar o coñecemento verdadeiro sobre o mundo, só mera opinión (dóxa), cuxa forza depende da argumentación coa que se presente: terá razón non quen exprese a realidade, senón quen consiga convencer co seu discurso.  

Un exemplo extremo é o de Gorxias, que afirmou: "Non existe a Verdade; se existise, non a poderiamos coñecer; e se a coñecésemos, non a poderiamos expresar nin comunicar”. Deste modo, e en oposición a Parménides, desvincula coñecemento, realidade e discurso, pois a realidade redúcese á realidade experimentada por cada un, que é unha pequena parte de todo o que hai, e ademais, depende do estado das nosas facultades sensitivas, que varía de acordo coas circunstancias e a persoa. Deste modo, a realidade é diferente para cada un de nós, mentres que as palabras e os coñecementos pretenden ser iguais para todos.

Deste modo, non existe unha verdade obxectiva e universal, senón múltiples verdades relativas, pois nada é en si mesmo verdadeiro nin falso (relativismo). Neste sentido, sinalaba Protágoras que "o home é a medida de tódalas cousas, das que son en tanto que son e das que non son en tanto que non son".

Considérase que nisto influíu o feito de que tódolos sofistas nacesen fóra de Atenas, e viaxasen moito, coñecendo culturas moi diferentes.    

A súa actitude escéptica levoulles a poñer en dúbida a existencia dos deuses, inclinándose uns cara ao agnosticismo (Protágoras: "nada podemos saber dos deuses, nin se existen ou non existen”), outros cara ao ateísmo (Górxias: "a crenza nos deuses foi unha invención dos gobernantes para reforzar as súas leis nunha sanción última e universal”).

 

b) Preocupación polos asuntos humanos e a educación. Cos sofistas e máis Sócrates, prodúxose un “xiro antropolóxico”, pois deixaron de preocuparse do macrocosmos e pasaron a reflexionar sobre o microcosmos, é dicir, sobre todo o relacionado co ser humano, a educación, a política, a moral e os costumes. Situaron ao ser humano no centro das súas reflexións ("o home é a medida de tódalas cousas"), inclinándose cara aos asuntos "prácticos" e non especulativos.

 

          As principais causas deste cambio foron:

-       A nova situación política ateniense.

-       A desconfianza respecto da posibilidade de acadar un coñecemento seguro sobre a natureza última da realidade, pois a filosofía anterior, na busca do “arjé”, só conseguiu hipóteses opostas e excluíntes entre sí.

-       O contacto continuado con outros pobos e civilizacións (Persia, Babilonia, Exipto…).

 

Os sofistas critican a idea tradicional de "areté" (virtude política), pois non crían que se herdase nin que fora exclusiva da nobreza, defendendo que todos podémola adquirir a través do exercicio e a educación.

Por outra parte, para os sofistas a educación tiña só un carácter formal e práctico, xa que case non proporcionaba contidos (se todo é relativo, que ensinar?), senón habilidades para defender a súa vontade e intereses, e para "converter en fortes as razóns débiles".

 

c) Valoración da retórica e da dialéctica como medios de persuasión orientados á defensa de intereses particulares e subxectivos (e non como ciencias ou artes destinadas a mostrar a verdade). A retórica é “a arte do ben dicir”, de dar eficacia á linguaxe para deleitar, persuadir ou conmover. A dialéctica é “a arte de razoar” con discursos e de discutir.

Os sofistas instruían de modo especial na elocuencia e na erudición (saber enciclopédico sobre leis, xustiza, administración, Estado, etc), pois era o útil nas asembleas públicas. Concibían a palabra como un monstro con mil poderes, moi útil en política para defender os propios puntos de vista.

 

d) Contraposición phýsis – nomos: convencionalismo político e moral. Na tradición grega considerábase que a pólis, o dereito, a xustiza, do mesmo xeito que a razón (ou os animais ou as plantas) eran produtos naturais, de modo que as leis humanas tiñan que adecuarse ás leis da natureza (phýsis), fundamento absoluto que permite decidir se unha acción ou lei é boa ou non.

Os sofistas, en cambio, sostiñan que a orixe e o fundamento das institucións e normas morais, xurídicas e políticas é o acordo e a convención (nomos), isto é, a vontade das persoas. Elas son as que crearon a pólis (primeira formulación da teoría do Contrato Social) e as leis: o xusto e o inxusto é unha simple opinión ou convención (nomos).

Deste xeito, defendían que unha cousa é a Natureza (phýsis) e outra distinta as institucións, as leis e os valores (nomos).

Considérase que chegaron a esta conclusión pola falta de unanimidade sobre o que é o bo ou xusto e a diversidade de normas sociais e costumes que observaban no seu contacto con outros pobos e culturas.

Tras reflexionar sobre a natureza humana, a segunda xeración de sofistas (Calicles e Trasímaco) concluíron que só hai dúas normas naturais no comportamento humano: a busca do pracer (o neno chora cando sinte dor e sorrí cando experimenta pracer) e o dominio do máis forte. Isto levoulles a afirmar que a moral vixente era antinatural, contraria á natureza.

Estas reflexións abriron o debate posterior entre leis naturais e leis positivas, dando lugar a posturas como o iusnaturalismo e o positivismo. 

 

 

OS SOFISTAS PRINCIPAIS: Os sofistas máis destacados da “primeira xeración” foron:

- PROTÁGORAS DE ABDERA, que viviu en Atenas e foi amigo de Pericles. Partiu dunha epistemoloxía fenomenista que lle levou ao escepticismo e relativismo: "o home é a medida de tódalas cousas..." e á convención e relatividade dos valores, das organizacións sociais e do dereito...

- GORXIAS DE SICILIA (que chegou a Atenas cara ao ano 425 a. C.) radicalizou aínda máis o escepticismo de Protágoras na súa obra principal, titulada Sobre o Non-Ser ou sobre a Natureza.

- HIPPIAS DE ELIS

Os sofistas da "segunda xeración", entre os que destacan ANTIFONTE, TRASÍMACO, CALICLES e CRÍTIAS... desentendéronse da súa fundamentación epistemolóxica e centráronse nas cuestións prácticas, producíndose ás veces posicións contradictorias entre uns e outros.

 

 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

SÓCRATES (470-399 a.C.), naceu e morreu en Atenas, cidade da que segundo parece tan só saíu en tres ocasións. Non escribiu nada, pois pensaba que a palabra escrita era palabra morta, de modo que as noticias sobre as súas actividades e a súa doutrina chegáronnos a través dos escritos dos seus discípulos (que mesturaron as ideas do mestre coas súas, sendo moi difícil de distinguir) e doutros pensadores contemporáneos seus, que nos ofrecen versións contradictorias.     

O que é evidente é que a actitude e o pensamento de Sócrates exerceron unha enorme influencia no seu tempo, converténdose case desde o mesmo momento da súa morte nun símbolo.

Sócrates fixo do ensino ou actividade pedagóxica a misión da súa vida (igual que os sofistas); el repetía que a esta tarefa empuxoulle o seu "daimon" (conciencia?, iluminación divina?). A través do diálogo, debatía en calquera lugar e con calquera persoa sobre a esencia de cada cousa, tratando, como os sofistas, cuestións humanas.

É considerado o creador da Ética, por ser o primeiro en teorizar sobre o ben e a xustiza como conceptos universais, e proclamar o recurso á propia consciencia: "non é bo o que todos din, senón o que está de acordo contigo mesmo". Estar ben coas leis e coa xustiza significa para Sócrates estar ben cun mesmo.

Foi acusado de impiedade, de introducir novos deuses e de corromper á mocidade. O seu discípulo Platón conta no Fedón que no xuízo contra el, apenas se defendeu de devanditas acusacións, sendo declarado culpable e condenado a morte (a beber cicuta). Aínda que puido evitar o cumprimento da condena e fuxir, preferiu acatar a sentenza a desobedecer as leis da súa cidade.

Aínda que certos pensadores contemporáneos como o comediógrafo Aristófanes considerou a Sócrates un sofista máis, autores como Platón, Xenofonte e Aristóteles opuxeron de modo radical as actitudes, os métodos e as doutrinas de Sócrates ás dos sofistas.

Respecto dos métodos empregados, os sofistas cobraban por ensinar, dirixíanse aos seus discípulos mediante longos monólogos e buscaban a reacción afectiva para persuadir e seducir pola beleza de estilo ou grandilocuencia das súas expresións. Sócrates, pola contra, non percibía ningún tipo de retribución polas súas actividades, levaba a cabo os seus ensinos mediante o diálogo, falando cos seus interlocutores, discutindo con eles servíndose de preguntas e respostas e perseguía o rigor racional, isto é, convencer por medio de razóns. Respecto das súas teorías, os sofistas mantiñan posicións escépticas e relativistas e predicaban o éxito e a utilidade, o triunfo na vida, mentres que Sócrates ensinaba que existía a verdade universal, unha e a mesma para tódolos seres humanos, que se expresa no concepto universal.

 

O MÉTODO SOCRÁTICO: Sócrates afirmaba o carácter innato do coñecemento: segundo el, os seres humanos posúen ideas innatas das que non son conscientes; polo que para investigar a verdade debemos examinar os contidos que se atopan en nós, na nosa alma. Como indicaba a inscripción de Delfos, o principio da sabedoría radica no coñecemento dun mesmo: "coñécete a ti mesmo".

Sócrates, que era fillo dun escultor e dunha comadrona, comparaba o seu oficio co dos seus proxenitores: do mesmo xeito que o seu pai non "construía" estatuas, senón que ante un bloque de mármore eliminaba as partes sobrantes ata que xurdise a figura que existía no interior, e a súa nai axudaba a dar a luz os nenos concibidos con anterioridade por outras mulleres, pois ela non os concibía; así, el tampouco ensinaba nada, senón que se limitaba a orientar aos seus discípulos para que eles achasen as verdades que residían neles mesmos. Deste modo, o auténtico coñecemento consiste en traer á consciencia os contidos inconscientes que se atopan na alma.

O método adecuado para levar a cabo esta tarefa consiste nun proceso inductivo que por medio do diálogo (dialéctica) e partindo da multiplicidade de opinións comúns e prexuízos cotiáns, logra descubrir a verdade, a esencia inmanente a tódalas cousas dunha mesma especie (expresada no concepto universal). Neste proceso podense distinguir tres momentos:

 

·         Ironía, momento negativo ou refutación: consiste en facer ver aos interlocutores que os coñecementos que crían certos e indubidables sobre un tema eran problemáticos, falsos ou carentes de fundamento, asumindo así a súa ignorancia, punto de partida necesario para acadar o saber. Precisamente, a denominada ironía socrática consistía no recoñecemento da “docta ignorancia” por parte de Sócrates ("Só sei que non sei nada") como unha estratexia didáctica para que tódolos presentes se sentíran máis cómodos e sen complexos, facilitando así a participación.

·         Diálogo ou Maiéutica, consistente no "arte de facer preguntas e respostas" para sacar á luz a verdade que todos levamos dentro.  Sócrates nunca daba respostas nin impartía leccións, só dirixía o curso da conversación formulando acertadas preguntas segundo o que os seus interlocutores afirmaban. Isto facíao porque cría que a verdade non se ensina nin se aprende, senón que a posuímos no noso interior de modo inconsciente e temos que descubrila nós mesmos (innatismo).

·         Definición ou conclusión xeral, consistente en plasmar nun concepto ou tese final a verdade descuberta. A esta chegaba a partir de argumentos disxuntivos ou condicionais, que mediante o principio de non-contradición, van eliminando as respostas incorrectas.

 

Co seu método, Sócrates petendía acadar coñecementos universais, afastando de Atenas o relativismo ético e gnoseolóxico dos sofistas.

Para Sócrates, igual que para os sofistas, é un feito que non hai unanimidade sobre o significado dos termos morais, pero iso non significa que sexa imposible chegar a un acordo: cría que se nos esforzamos en dialogar e buscar o que é a xustiza en si mesma, o ben en si mesmo, por riba das opinións subxectivas de cada un, acadaremos un termo válido para todas as persoas e situacións.

Sócrates consideraba imprescindible definir con rigor os conceptos morais, pois iso posibilitaba o acordo racional sobre temas morais e políticos e, sobre todo, porque só sabendo que é a xustiza ou o ben, podemos ser xustos ou bos. Esta idea deu lugar ao denominado INTELECTUALISMO MORAL, teoría que identifica o ben co saber e o mal coa ignorancia. O ben e a virtude proporcionan a auténtica felicidade, polo que ninguén obra mal intencionadamente, pois ninguén quere ser infeliz ou desgraciado: quen obra mal é porque non sabe realmente o que é bo para el, poñendo a felicidade en cousas externas e físicas, sen saber que esta reside na alma, na conciencia virtuosa.

Para acadar este saber necesitamos empregar a razón, de modo que o primeiro paso cara á virtude é intelectual e despois moral. Se coñecemos o ben nos veremos abocados a practicalo, xa que quen pensa correctamente, actúa correctamente.

As consecuencias sociais desta postura é que hai que educar e ilustrar ás persoas e as faremos boas; fóra os cárceres e os castigos, pois no fondo ninguén é culpable senón ignorante. Desde estes principios pódese entender mellor a paixón con que Sócrates entregouse á súa misión de procurar educar aos seus conveciños atenienses (aducar ao demos, sen distinción de clases). Ademais, Sócrates opúxose á Lei do Talión (“ollo por ollo e dente por dente”), á institucionalización da vinganza e da represalia: a inxustiza non se resolve con inxutiza. É por isto polo que decicidu acatar a súa condena a morte aínda que fose inxusta: desobedecer as leis e fuxir da cidade sería unha acción mala e inmoral.

 

Respecto ao intelectualismo moral, é evidente que unha cousa é coñecer o que debemos facer e outra distinta facelo, pois xunto ás facultades intelectivas, os seres humanos posuimos paixóns, emocións, instintos, intereses, etc., que poden desviarnos do camiño moral. Agora ben, aínda que non sexa suficiente saber para obrar ben, resulta evidente que debemos esforzarnos en coñecer o que debemos facer, pois só así poderemos facelo.

 

Esta procura dos bens do espírito baixo o dominio armónico da razón, en oposición ao desaxuste dos instintos, provocará a rabia de Nietzsche vinte e cinco séculos máis tarde.