Actualmente, en la ABAU se establecen una serie de estándares o cuestiones teóricas que los/as alumnos/as deberíais llevar previamente preparadas, es decir, redactadas y sintetizadas a partir de los materiales que se os faciliten durante el curso. No debéis dejar a la improvisación la redacción sintética de los apuntes, pues en la ABAU hay demasiadas presiones, entre ellas la de tiempo y espacio, como para dejarlo en el aire y que salga como salga...

Os propongo por ello hacer un resumen del primero de los estándares, a partir de los siguientes apuntes elaborados por mí. No debería ocuparos más de un folio, es decir, de dos carillas.

¡Ánimo, pues vale la pena! El trabajo y el esfuerzo se reflejarán sin duda en vuestros resultados.

ESTÁNDAR 1

A ORIXE DO COSMOS NA CORRENTE PRESOCRÁTICA

 

A palabra "Filosofía" empregouse por primeira vez na Grecia Clásica para designar unha actividade teorética, de coñecemento, dirixida á comprensión racional do mundo e da vida humana.

Antigamente, o home entendía o mundo e a Natureza como un ser vivo moito máis poderoso que el, pero que non actuaba de xeito diferente. Así, por exemplo, cando un raio mataba a alguén, crían que era unha acción do Ceo parecida a cando un home mata a outro pero moito máis poderosa, de modo que o Ceo tiña tamén coñecemento e vontade. Son as denominadas "explicacións míticas", narracións de carácter sagrado que explican a orixe e o funcionamento do cosmos, personificando as forzas da Natureza. Fronte a elas non se podía dar ningún tipo de actitude crítica, tratándose de explicacións pechadas, inmodificables e sen progreso.

A primeira sociedade occidental que produciu un tipo de pensamento fóra dos esquemas míticos foi a grega, concretamente os xonios de Asia Menor e do Sur de Italia, no s. VI a.C., o que os convirte nos iniciadores da nosa tradición científico-filosófica. Os da Xonia (costa oeste da península de Anatolia, actualmente parte asiática de Turquía), seguiron a tradición autóctona, mentres que os do sur de Italia (zona chamada a Magna Grecia porque estaba ocupada por colonias gregas), seguiron a tradición foránea.

As causas e circunstancias que posibilitaron a ruptura co pensamento mítico foron diversas:

1)    Os gregos estendíanse por todo o Mediterráneo, fundando colonias, o que fixo que entrasen en contacto con pobos moi diversos.

2)    Producíronse cambios internos: incrementouse o comercio e introduciuse o sistema monetario, co que os comerciantes adquiriron un gran poder económico e esixiron un cambio de estruturas que posibilitase o desenvolvemento das súas actividades. Isto favoreceu a formación das "polis", con constitucións máis ou menos democráticas.

3)    Os gregos entendían os mitos dun modo diferente doutras civilizacións (mesopotámica, babilónica, exipcia). En obras como A Ilíada e A Odisea, de Homero (s. VIII a.C.), A Teogonia e Os traballos e os días, de Hesíodo (s. VII a.C.), os deuses xa non actuaban arbitrariamente, o que supón un intento de racionalización; constituían modelos pouco respectables, pois eran dominados por grandes paixóns, como os humanos, polo que os homes atrevíanse incluso a desafialos; e o seu poder non era absoluto, xa que estaban sometidos a unha forza inalterable, a Moira ou Destino, que máis tarde entenderase como a lei natural: as cousas teñen un curso inalterable e unha regularidade determinadas pola súa natureza.

 

OS HERDEIROS DA TRADICIÓN AUTÓCTONA: A ESCOLA DE MILETO  

   

No s. VI a.C., Mileto era unha das cidades máis prosperas do Mediterráneo. A súa efervescencia produtiva e comercial xeraba problemas técnicos, polo que os primeiros filósofos foron homes prácticos e non puramente teóricos, unha especie de enxeñeiros que intentaban solucionar os problemas concretos que comportaba a gran actividade económica da época. Así, por exemplo: TALES, cos seus coñecementos en astronomía, puido predicir os eclipses, dividir o ano en 365 días, o mes en 30 días, diferenciar as estacións e introducir a Osa Menor como guía de navegación; e cos seus coñecementos en xeometría, puido medir a altura dunha pirámide segundo a sombra que proxecta ao mediodía e a distancia de dous barcos no mar. ANAXIMANDRO confeccionou mapas do ceo e das terras coñecidas; ANAXIMENES deu explicacións razoadas de diferentes fenómenos meteorolóxicos e xeolóxicos.

Estes 3 filósofos formaron a "ESCOLA DE MILETO" e formularon tamén teorías xerais sobre a Natureza, diferentes en cada un deles, o que demostra que a diferenza dos mitos, ante estas explicacións cabía a crítica e o disentimento.

Un dos seus méritos fundamentais foi buscar as causas dos fenómenos naturais na propia Natureza e non en personaxes inobservables e fantásticos, buscando unhas leis necesarias (non producidas por vontades libres e caprichosas) mediante as cales podemos saber que sempre que se dean as mesmas circunstancias produciranse os mesmos efectos; e universais, é dicir, válidas para un gran número de fenómenos que semellan moi diferentes á vista. Baseáronse nas regularidades que se producen cotidianamente (ex.: co frío, a auga conxélase; unha pedra lanzada ao aire volve caer...) para extraer explicacións daqueles fenómenos que suceden de tanto en tanto (ex.: terremotos, tempestades…) e finalmente, aventurar a partir delas, teorías xerais. Con isto comezou a actividade propiamente racional.

A palabra Natureza (phýsis en grego) tiña un dobre significado: conxunto de tódalas cousas que hai no Universo (exceptuando as producións humanas) e constitución ou estrutura interna dun ser, é dicir, a súa esencia, aquilo que fai que sexa o que é. Os gregos crían que as cousas tiñan unha esencia permanente e igual para tódalas cousas da súa clase, e un xeito de manifestarse que pode ser múltiple e cambiante (ex.: a auga é sempre auga, pero se manifesta de diferentes formas: sólida -xeo-, líquida e gaseosa -vapor-). Empregaban o termo arjé para referirse a este constitutivo ou principio orixinario de todo.

Ademais, os xonios entendían a Natureza como un todo dinámico e ordenado. Todo o natural, polo feito de selo, está en constante movemento ou cambio, pois a Natureza é un ser vivo, un gran animal. Pero os cambios naturais non se producen ao azar, senón que seguen unha orde: as estacións sucédense sempre igual, se plantamos un piñón non nacerá un olivo senón un piñeiro...Xa que logo, a Natureza non é un Caos, senón un Cosmos (palabra que en grego significa “orde”). Esta idea choca coa nosa mentalidade formada baixo o modelo mecanicista da Ciencia moderna: calquera cambio necesita unha causa.

 

TALES DE MILETO: Na súa procura das leis naturais, Tales concluíu que o Cosmos xerouse pola unión de 4 elementos que se atopan en todas partes: auga, terra, lume e aire, sendo a AUGA o elemento primixenio ou arjé. Seguramente chegou a esta conclusión, tal e como nos di Aristóteles, da observación de que todo o que brota e nace faio de medios húmidos e que, en definitiva, sen auga non hai vida. Por iso, para Tales, a auga é a alma, é dicir, o principio de vida (esta é a definición de "psyqué", á que despois, con Aristóteles, daráselle un dobre significado: principio de vida e centro dunha actividade superior, onde reside a razón).     

Os 4 elementos son (como toda lei universal debe ser), principios eternos e inmutables (non teñen principio nin fin). Como a eternidade e inmortalidade son características divinas, Tales definiu a estes elementos como deuses que están en todas partes, sendo todo divino (non xa nun mundo mitolóxico, fóra do cosmos, da Natureza)     

Para Tales, o home é o resultado dos 4 elementos. Cando morremos é que se nos desequilibrou esa mestura, pero os elementos non se destrúen, senón que se transforman noutra cousa. É por isto que o home non debe temer á morte.

Atribúenselle varios escritos (A astroloxía náutica, O solsticio, O equinocio), aínda que é probable que non escribise nada.

 

ANAXIMANDRO DE MILETO: É considerado o fundador da Filosofía Natural polo seu tratado Sobre a Natureza, no que expón a Historia e Xeografía do Cosmos. Discípulo crítico de Tales, cuestionou como pode transformarse un elemento noutro contrario (por exemplo, como da humidade pode xurdir a sequedade, da tebra a luz...). Concluíu que todo tivo que saír dunha substancia indeterminada e infinita denominada "ÁPEIRON", que como non é nada concreto, tanto pode ser unha cousa como outra. É o que poderiamos chamar a materia "en xeral", que contén en si mesma tódalas formas de ser posibles. Dela, que posúe un movemento interno constante, primeiro xurdiron as calidades contrarias que se dan na natureza: quente-frío, seco-húmido, luz-tebra..., que no seu desexo de expansión, van invadíndose alternativamente, "segundo a disposición do tempo" (lei inalterable). Este ciclo vese claro no paso do día á noite ou nas estacións.

Pero esta actividade constante de expansión produce unha loita que leva ao desequilibrio total existente, de modo que se volve ao estado de ápeiron, principio e fin do Cosmos. Deste modo, Anaximandro concibiu un cosmos dinámico e temporal no que se da unha divinización da Natureza (igual que en Tales), xa que o ápeiron ten calidades propias do divino.

Nesta dinámica cósmica, os catro elementos xurdiron polo proceso de separación de contrarios: do frío apareceu a terra e a auga, e do quente saíu o aire e o lume. Así, afirmou que a vida saíu do elemento frío, expoñendo unha cosmoloxía evolucionista coa que se adiantou a DARWIN, xa que segundo este pesador, orixinariamente dábase un tipo de vida acuática na que o home era unha especie de peixe que trala desecación, sobreviviu e foi desenvolvéndose. 

Aínda que esta noción do ápeiron será cuestionada por pensadores posteriores como PARMÉNIDES, en Anaximandro atopamos novos progresos da razón: a capacidade de superar os datos dos sentidos e chegar á abstracción máxima; e a intuición de que a Natureza é rexida por unha lei universal interna a ela mesma, que o goberna todo absolutamente ("nada resta impune á xustiza do tempo").

 

ANAXÍMENES DE MILETO: Discípulo de Anaximandro que cuestionou como se pode xustificar o paso do abstracto ao concreto, é dicir, as elementos determinados. Se o arjé da phýsis é único, as diferenzas teñen que poderse explicar por un mecanismo cuantitativo: pola distinta cantidade ou disposición da única cousa existente. Cría que a substancia que satisfacía estes requisitos era o AIRE, por varias razóns:  

1. O aire está en todas partes, sendo aquilo que o mantén todo unido, xa que un animal que non respira, descomponse.

2. O aire, que pode contraerse e dilatarse ("condensación" e "rarefacción") segundo haxa máis ou menos cantidade nun espazo, permite aparecer calidades diferentes como o frío e a calor. El mesmo proponnos facer a proba: se ao respirar sacamos o aire coa boca aberta, este sae quente, e se o facemos cos beizos case xuntos, ao estar máis condensado, sae máis frío.

3. O aire está en constante movemento, é un principio dinámico de autotransformación.

 

OS HERDEIROS DA TRADICIÓN FORÁNEA: O PITAGORISMO.

 

Na Magna Grecia (sur de Italia) apareceu unha forma de pensamento racional moi distinta á milésica, tanto de contido como de forma e finalidade: será un saber colectivo e secreto, revelado polo mestre a comunidades de discípulos que se dedicaban a interpretalo (non levado a cabo por individualidades que se critican unhas a outras); serán dualistas e interpretarán a realidade baixo un modelo matemático, é dicir, cuantitativo (fronte á visión monista e cualitativa dos milesios); e preocuparanse pola salvación da alma e a mellora moral da sociedade (non polas aplicacións técnicas e a mellora da vida material).

Os pitagóricos baseáronse no Orfismo (antiga e descoñecida secta relixiosa interesada en conseguir a purificación, a volta ao divino, que se desenvolve a partir da figura de Orfeo, personaxe de orixe traceo, poeta e músico), e traballaron tres disciplinas: Música, Astronomía, Aritmética, relacionándoas entre sí.

Pitágoras, recibiu a influencia das relixións orientais, xa que naceu na illa de Samos, aínda que emigrou ao sur de Italia, onde creou en diversas cidades, unhas comunidades parecidas ás órficas, pero con outro aspecto ademais do relixioso: o estudo. Eran círculos pechados de discípulos que vivían en común e co pacto de manter en segredo as súas actividades. Críanse en posesión dun saber superior e elixidos para reformar moralmente a sociedade, polo que eran tamén grupos de presión política.

 

OS NÚMEROS, O ARJÉ DO MUNDO: Pitágoras concluíu que o cosmos é un todo armónico e equilibrado que se rexe por unhas razóns numéricas, xa que cada cousa responde a unha cantidade determinada (número), e a unha forma concreta (figura). Para eles, os números eran materiais e perceptibles grazas a un corpo (Platón foi o primeiro en consideralos abstractos) e posúen carácter cuantitativo e cualitativo: o 1 é o punto, o 2 é a liña, o 3 é o plano e o 4 é o sólido. A partir de aquí, crían que se xeraba toda a realidade, a cal está composta de corpos (sólidos); os corpos, da unión dos planos; os planos, de líñas; e estas, de puntos, os cales son, así, as unidades básicas das cales todo está formado. Cada número xera un tipo de realidade; o 1 é a base de todo, a alma do mundo, a intelixencia; o 2 é o elemento feminino: o 3 é o elemento masculino; o 5 será o matrimonio porque é a suma do masculino e do feminino... O número 10 era considerado o máis perfecto, xa que é a síntese dos números básicos (1+ 2+ 3+ 4) e forma un triángulo equilátero chamado “a tetractys da década", figura sobre a cal facían os seus xuramentos. Consideraban que os números eran a orde divina imposta no mundo natural, iniciándose así o chamado "misticismo do número".

Descubriron moitas relacións numéricas e déronse conta que estas baseábanse na dualidade: par-impar, deducindo que a dualidade era a base de toda a realidade: límitado-ilimitado, impar-par, unidade-múltiple, dereita-esquerda, masculino-feminino, rectilíneo-curvo, inmóbil-móbil, etc.

 

A COSMOLOXÍA E HARMONÍA DAS ESFERAS: Os pitagóricos crían que o mundo é unha gran esfera na superficie interior da cal hai fixadas as estrelas e o centro está ocupado polo Lume central ou alma do mundo. Entre un e outro hai un conxunto de bandas esféricas circuncéntricas en cada unha das cales hai encaixado un planeta. Hai unha para cada un dos planetas coñecidos (Saturno, Xúpiter, Marte, Venus e Mercurio), outra para o Sol, outra para a Lúa e outra para a Terra. Como sumadas coas das estrelas fixas suman 9 esferas, e a perfección esixe que sexan 10, os pitagóricos pensaron que existía outro planeta, chamado Antiterra, porque estaba na parte oposta da Terra, de maneira que xamais se podía ver e servía para explicar os eclipses de lúa. Todas estas esferas viraban en torno ao Lume central e así se explicaban todos os fenómenos astronómicos (o xiro dos planetas, o día-noite, as estacións...). Trátase dunha cosmoloxía e astronomía revolucionarias: a Terra é esférica, non é o centro do mundo e móvese.      

 

A DOUTRINA DA ALMA: Adoptaron a crenza órfica de que o home está formado por corpo e alma. O corpo é impuro e mortal: sometido a constantes transformacións, esclavizado polas necesidades materiais (comer, sexo...) e enganado polos sentidos. A alma, en cambio, é pureza, harmonía, pois é o principio que ordena o corpo (cando non está, este desfaise). Ademais, é inmortal e o seu único desexo é o saber.

A alma atópase prisioneira no corpo ata a morte deste, e é o que lle dá vida, pois a materia por si soa é inerte. Pero non será unha liberación definitiva, xa que crían nas doutrinas orientais da transmigración da alma: esta se reencarna en diferentes corpos de animais e ata de plantas. Consideraban que a alma é autónoma e que mediante a purificación, pode romper a cadea de transmigracións e acceder á vida superior, ao mundo dos astros, que os pitagóricos consideraban perfectos e eternos e, xa que logo, divinos. A purificación da alma realízase a dous niveis: o ascético e o intelectual. O primeiro consiste no cumprimento dunha serie de prácticas e preceptos destinadas a liberarse das tendencias desordenadas do corpo, xa que crían que cun bo réxime alimentario manterían o corpo en forma para poder practicar o outro nivel de purificación, o do coñecemento, que é a actividade propia da alma.

 

A CRISE DO PRIMEIRO PITAGORISMO: Cara a metade do s.V a.C. as comunidades pitagóricas sufriron unha dobre crise: política e científica. A súa política aristocratizante (partidarios dun goberno oligárquico no que teñen que gobernar os mellores, pretendían manter a desigualdade social), entra en conflito cos novos aires democráticos, levantando as iras populares, que os perseguiron e queimaron os seus locais. Pero nas súas doutrinas xa se produciu outra crise que facía tambalear toda a súa construción numérica da realidade: o descubrimento da incommensurabilidade entre o lado e a diagonal dun cadrado de lado 1, é dicir, que hai número irracionais.

Pero o pitagorismo non se acaba senón que irá resurxindo ao longo da Historia, xa que constitúe a base da tradición místico-máxica que, pasando polos neoplatónicos, os magos medievais, os renacentistas... chega ata a modernidade.

 

 

UNHA NOVA FORMULACIÓN: A PREGUNTA POLO SER. Os milesios e os pitagóricos investigaron que é a Natureza, de que está constituída. A cuestión que suscitarán Heráclito e Parménides será máis radical: non tanto que son as cousas, senón qué quere dicir que as cousas “son”. Con este enfoque comeza a Metafísica. As concepcións que sobre o ser formularon estes dous filósofos son diferentes, pero as dúas influíron decisivamente no curso posterior da filosofía.

 

HERÁCLITO DE ÉFESO: Pensador solitario e elitista ao que se lle atribúe un libro titulado Da natureza, formado por unha serie de sentenzas de significado enigmático, perfectamente acabadas e copiadas por un oínte. Foi chamado "O Escuro" e posiblemente a súa escuridade fose intencionada, xa que cría que a verdade que revelaba (a única verdade, segundo el), era moi difícil de captar; e se se expresase de forma clara, case seguro que se entendería mal. Así, só a entenderán aqueles que sexan capaces de captar esa profundidade. Isto débese á súa educación, xa que provén da aristocracia e só fala para este grupo reducido. Cría, ademais, que a verdade non é o que di el, senón o que deriva directamente da razón: hai que escoitar ao LOGOS. Por iso, o seu discurso é parecido ao dos Oráculos. Non é posible expoñer de xeito sistemático o seu pensamento, xa que se trata dun pensamento circular sen principio nin fin, onde cada aspecto necesita dos outros para ser comprendido. "Común é o principio e o final."

 

MULTIPLICIDADE E CAMBIO DOS SENTIDOS E PERMANENCIA NO CAMBIO: Heráclito partiu da experiencia sensible, que amosa unha realidade múltiple e cambiante, polo que concluíu que o único estable, unificado e permanente na Natureza é o cambio e a mutación. "Un non pode meterse dúas veces nun mesmo río, nin tocar dúas veces unha sustancia mortal no mesmo estado; por mor da rapidez do cambio, todo se dispersa e se recompone, todo vén e vaise."

Defendeu así a universalidade do cambio, a partir do cal constrúese e ordénase a realidade segundo unha lei permanente que fai que tódalas cousas cambien: o LOGOS (palabra cunha gran riqueza semántica: palabra, pensamento, razón, medida, proporción...). É a orde interna das cousas, a lei universal que o rexe todo e que fai que a Natureza nunca se desequilibre. Está en todas partes e maniféstase de xeitos diferentes, polo que é tamén a nosa razón, que nos fai entender porqué as cousas son como son, e tamén é a manifestación de Deus na Natureza. O logos é a sabedoría, polo que debemos axustar a nosa vida ao dictame do logos.

 

UNIDADE NA DIVERSIDADE E HARMONÍA DE CONTRARIOS: O principio "lóxico" esixe que unha cousa e a súa contraria exclúanse entre elas, pero Heráclito concluíu que non só non se exclúen senón que se esixen, xa que non pode existir un elemento sen o seu contrario, de modo que a identidade, o seu ser, só é posible dentro da contradición. Cada parella de contrarios necesítase mutuamente para ser cada un deles: non podería existir o día sen a noite, o inverno sen o verán, a vida sen a morte… En conclusión, as cousas, en tanto que constituídas de contrarios, existen e forman unha unidade. Cada cousa é un conxunto de forzas en tensión que loitan entre elas, xerando o cambio. Heráclito recurriu á metáfora da guerra para expresar esta loita: "A guerra é o pai e o rei de tódalas cousas..." , "Convén saber que a guerra é común a tódalas cousas e que a xustiza é discordia e que todas as cousas suceden pola discordia e a necesidade".

En resumo, para Heráclito, "SER" é un "sucederse", un "continuo devir" un "deixar de ser e comezar a ser".

 

O ARJÉ E O LUME: Este Cosmos, unidade diversa e cambiante, é “lume eterno que se acende segundo medida e apágase segundo medida". Heráclito afirmou que o lume é a mellor manifestación do Logos na Physis; é o constitutivo de tódalas cousas, a Alma.

Discutiuse moito sobre se entendía o lume como o "arjé" no sentido dos milesios (pois é xonio como eles) ou se ten un sentido simbólico, pois o lume é o elemento máis inestable de todos: é o mesmo pero sempre é diferente, cambia constantemente e é o elemento activo que provoca os cambios na maioría de procesos naturais e técnicos (ex.: na transformación de metais).

 

PARMÉNIDES DE ELEA: Iniciador e principal representante da escola de Elea, cidade da Magna Grecia. Escribiu unha obra filosófica en verso (Poema), con tres partes (Introdución ou Proemio, Vía da Verdade e Vía da Opinión). A súa forma é, ao contrario de Heráclito, expositiva, e segue un razoamento discursivo extremadamente encadeado e coherente baseado en formas de pensamento disxuntivas (ou isto ou o outro) e hipotéticas (se isto, entón aquilo). Por este motivo, foi considerado o creador da Lóxica.      

Malia que algúns historiadores sosteñen que non coñecía o pensamento de Heráclito, a súa doutrina parece desenvolverse en polémica con este, a quen seguramente refírese cando, no seu Poema, cualifica de "bicéfalos" (de dúas cabezas, de dous pensamentos contrarios), aos que afirman que pode existir o Ser e o Non-Ser á vez. Isto parece unha clara referencia ao cambio heraclitiano (o paso constante do Non-Ser ao Ser e viceversa), que Parménides consideraba de todo impensable.        

Na obra, Parménides describe a viaxe imaxinaria que realiza cara á mansión da luz, onde a deusa revélalle a Verdade: que só existe o Ser e que o Non-Ser non pode ser de ningún xeito porque se fose xa sería algo, xa sería Ser. O Non-Ser non é nin pensable, porque se se pensa, xa se pensa algunha cousa, xa se pensa o Ser. É neste sentido que Parménides afirma que pensar e ser son o mesmo.

Pero da conclusión de que só é o Ser, que parece tan trivial, derívanse unhas consecuencias paradóxicas:

-       O Ser é inxendrado e eterno, xa que non puido empezar a ser nin deixar de existir, pois, de onde viría?, en que se convertiría?

-       O Ser é inmóbil e inmutable, xa que cambiar quere dicir pasar do ser ao non-ser e viceversa.

-       O Ser é único, xa que se houbese outro, que os separaría?

-       O Ser é continuo, pleno, macizo e homoxéneo, pois non pode estar feito de partes ou unidades, porque, que as distinguiría? Tampouco pode haber baleiros dentro del, xa que o baleiro sería o Non-Ser. E debe ter a mesma densidade e compacticidade en todos lados, xa que senón, nalgúns sitios habería menos ser que noutros lados.

-       O Ser é limitado “como unha esfera", xa que esta é a única figura que desde o centro esténdese por igual a todos lados (influencia pitagórica: o que determina os seres é a forma, o límite).

  Un dos seus discípulos, MELISOS DE SAMOS verá aquí unha contradición: se o Ser é limitado fai falta que algunha cousa o limite. Ha de ser, xa que logo, ilimitado.

 

Parménides decantouse pola razón, como a única que xera verdade (alezeia), considerando pura aparencia, pura opinión enganosa (dóxa) o que nos ensinan os sentidos: variedade, multiplicidade, devir, temporalidade...

Esta valoración preeminente da razón fronte aos sentidos influíu moito en toda a filosofía posterior.

 

   

O PRIMEIRO INTENTO DE CONCILIACIÓN: OS PLURALISTAS.

 

Cedo apareceron outros pensadores como EMPÉDOCLES, ANAXÁGORAS e os TOMISTAS, que intentaron conxugar as posicións contrarias de Parménides e Heráclito. Para iso, admitiron a existencia dunhas realidades primarias, inmutables, inxendradas e imperecedeiras (calidades do ser parmenídeo, salvo a unicidade), e explicaron o movemento pola combinación e recombinación destas realidades orixinarias, sen por iso pasar do ser ao non-ser.  

Malia as súas diferenzas, se agrupan baixo o nome de "pluralistas" porque coincidiron en considerar que todo o que existe non saíu dun só principio, como crían os xonios, senón de diferentes elementos primixenios que se combinan entre sí (como se fose un "meccano", xogo que consta dun conxunto de pezas de diversas clases, coas que podemos facer cousas moi diversas).

Deste modo, non hai aparición de cousas novas nin destrución das existentes, senón un puro cambio da súa disposición, é dicir, composición e descomposición.

 

EMPÉDOCLES (sur de Italia): A Natureza está formada por catro elementos eternos: o lume, o aire, a terra e a auga, denominados as raíces de todo. As cousas que vemos (vexetais, animais...) non son máis que combinacións, en diferentes proporcións (influencia pitagórica) destes elementos.

Existen dúas forzas, o "Amor" (atracción) e o "Odio" (repulsión), que actúan sobre os elementos, seguindo ciclos constantes e repetitivos, provocando os diferentes agregados que forman os seres naturais. Cando predomina o Amor, todo está xunto formando unha esfera compacta; pero pouco a pouco vai penetrando o Odio, disgregando e formando os diversos seres, ata que se chega a unha disgregación total a partir da cal comeza o proceso inverso.

Así, a morte non é máis que a separación das partículas destes elementos, que integran os corpos e que se reagrupan formando outros novos nun eterno movemento rotativo.

Das súas obras consérvanse fragmentos dos Himnos purificatorios e de Sobre a Natureza.

 

ANAXÁGORAS (zona xónica): Para explicar a infinita variedade de calidades existentes na Natureza, fai falta que haxa infinitas formas básicas de ser, que el denominou "sementes" ("spérmata").

Para explicar porqué os agregados, as cousas, formábanse de xeito ordenado e non ao azar, introduciu un novo concepto: a "Nous" (mente ou intelixencia), substancia moi sutil que o interpenetra todo pero sen mesturarse, e que dirixe o movemento.

 

ATOMISTAS: LEUCIPO DE MILETO e o seu discípulo DEMÓCRITO de Abdera.

Afirma que toda a realidade está formada por dúas formas de ser: o pleno (o ser) e o baleiro (o non-ser). O pleno está formado por infinitos seres plenos, chamados "átomos", que quere dicir "indivisibles". Son indivisibles porque non constan de partes separables ou baleiro dentro deles. Son as verdadeiras unidades de todo, inxendradas, eternas, inmutables e invisibles á vista. Só diferéncianse en forma, medida, posición e densidade, e móvense eternamente no espazo infinito e baleiro, colisionando e quedando unidos. Deste xeito fórmanse os corpos, que non son, xa que logo, máis que agregados de átomos.     

Pero se os átomos son todos cualitativamente iguais, por que os nosos sentidos captan calidades tan diferentes? Segundo Demócrito, fai falta distinguir entre dous tipos de calidades: as que existen realmente (medida, figura e posición dos átomos) e aquelas subxectivas que resultan do xeito como estas primeiras afectan aos nosos sentidos (cores, cheiros...). Esta é a distinción que posteriormente coñecerase como a das "calidades primarias e secundarias", que tanta importancia terá para a ciencia moderna.     

Con todo isto, Demócrito creou a primeira concepción mecanicista do Universo, baseándose en tres principios xerais: os átomos, o movemento e o espazo baleiro. O movemento, eterno e necesario, confire aos átomos un impulso circular (torbellino) mediante o cal axústanse segundo compatibilidade. O espazo baleiro é necesario para a existencia do movemento, e equivale a un non-ser relativo.