EMPIRISMO EN DAVID HUME

BIOGRAFÍA E OBRAS: David Hume é un filósofo e historiador escocés nacido en Edimburgo en 1711, no seo dunha familia presbiteriana (pertencente á Igrexa Evanxélica da Reforma escocesa). Estuda leis por desexo da familia, pero os seus intereses apuntaban cara á filosofía. Viaxa a Francia, donde escribe a súa primeira obra, o Tratado da natureza humana, antes dos 25 anos, que apenas ten repercusión inmediata, aínda que hoxe en día considérase un dos grandes escritos da historia da filosofía. Intenta, sen conseguilo, ser profesor nas universidades de Edimburgo e de Glasgow, e logra ser contratado como bibliotecario da Facultade de Dereito. Os seus escritos posteriores sobre política e relixión teñen máis transcendencia, pero son moi criticados desde as distintas igrexas. De feito, é acusado de herexía, pero os seus amigos o defenden alegando que ao ser ateo está fóra da xurisdición da Igrexa de Escocia. Anos despois viaxa a París como secretario do conde de Hertford, embaixador británico na capital francesa. AIí coñece aos ilustrados e enciclopedistas franceses (Voltaire, Rousseau…) e vive rodeado de fama. Morre en Edimburgo en 1776, aos 65 anos, sen conseguir a cátedra na universidade de Edimburgo por mor da súa fama de escéptico e ateo.

En Hume atópase unha nova forma de facer filosofía, a propia da Ilustración, porque é xa un filósofo pertencente a esta época. O interese dos ilustrados centrouse fundamentalmente na razón, no ser humano e na natureza. Respecto á razón, consideraron que era o único instrumento de análise fronte á autoridade e á tradición. Para Hume, esta razón crítica non se debe deter nin sequera ante a re!ixión. É unha razón que coñece os seus propios límites, que se atopan na súa natureza e no seu funcionamento. Respecto ao ser humano, os ilustrados propuxeron que todos os seres humanos debían poder vivir dignamente desde todos os aspectos: intelectual, moral, político, sentimental, económico e relixioso. Tanto o ser humano como a Natureza son analizados desde a ciencia, que os ilustrados se esforzaron por divulgar para que puidese chegar ao maior número de persoas. Este foi o labor das enciclopedias e dicionarios que tanto abundaron daquela. A natureza era o último recurso ao que apelar, porque nela se atopan os feitos e a eles hai que aterse sempre.

        En canto ao seu legado, ademais do xa mencionado Tratado sobre a natureza humana, destaca a Investigación sobre o entendemento humano, obra na que se retoman os temas do Tratado, presentados agora con maior rigor, segundo as propias palabras de Hume. É unha reelaboración da primeira parte do Tratado, mentres que Investigación sobre os principios da moral é unha reelaboración da segunda parte.

        Hume ten como referente a Newton, cuxa obra coñece. Admírao por ser o creador da ciencia física, baseada na metodoloxía experimental. Por iso, Hume proponse facer algo parecido coa ciencia do home. Considera que os sistemas anteriores desacreditaron a filosofía, xa que se quedaron no estudo de aspectos concretos, sen chegar á natureza humana, centro de todas as ciencias. Intentará coñecer as capacidades do entendemento humano, a súa natureza, alcance e validez, desde a experiencia, xa que non hai outra autoridade. Só é válido o coñecemento que pode reducirse á experiencia da que é derivado.

A súa teoría do coñecemento é denominada “FENOMENISMO”, porque reduce a realidade a fenómenos ou impresións (aquilo que se me aparece, que ven dado a miña experiencia), de modo que non se pode falar de substancia ou realidade algunha, só de aparencias sensibles. Todos os contidos da conciencia proceden da experiencia sensible, polo que só existen PERCEPCIÓNS e non ideas innatas, como xa probou anteriormente Locke. Estas percepcións poden ser de dúas clases, debido ao seu grao de forza ou vivacidade: as IMPRESIÓNS e as IDEAS. As impresións son os datos inmediatos da experiencia externa ou interna, preceden ás ideas e teñen máis forza ca elas, son máis vivas, como ocorre coas paixóns e as emocións. Por exemplo, vemos a cor dunha mesa ou sentimos unha dor nas pernas. Pola contra, as ideas son percepcións máis débiles, que se producen cando lembramos unha impresión, por exemplo, cando lembramos a cor dunha mesa ou como nos doían as pernas onte. Todas as nosas “ideas” ou percepcións máis débiles son unha copia das nosas impresións ou percepcións máis intensas. A verdade dos nosos pensamentos ven determinada polas impresións nas que se basean, polo que Hume conclúe que se sospeitamos que un termo filosófico se emplea sen significado ou idea algunha (como ocorre con frecuencia na tradición), só haberá que preguntar de qué impresión se deriva a suposta idea; e se é imposible asignarlle unha, confirmarase a nosa sospeita. Precisamente nisto consiste o proxecto filosófico deste autor.

Tanto as impresións coma as ideas poden ser simples ou complexas. As complexas son o resultado de combinacións mentais entre as simples. Precisamente desta capacidade de combinar os materiais suministrados polos sentidos, xorde o poder creativo da mente (xa falara Locke da “asociación de ideas”). Unha impresión pode volver á mente como idea de dous xeitos: como memoria ou como imaxinación. A memoria caracterízase por ser vivaz, forte e precisa, e ademais mantén a orde e a posición das impresións, mentres que a imaxinación debilita ou altera a impresión.

Hume analiza como se conectan as ideas e que mecanismos psicolóxicos interveñen na conexión. Hume conclúe que se trata do principio de asociación, semellante ás leis polas que se atraen os corpos físicos descubertas por Newton, pero aplicadas á mente. O noso entendemento funciona asociando fenómenos mediante as operacións de SEMELLANZA (asociación de dous obxectos diferentes por certo parecido), CONTIGÜIDADE (asociación de dous obxectos pola súa proximidade espazo-temporal) e CAUSALIDADE (relación entre unha causa e un efecto: “todo o que existe ten unha causa, é dicir, necesita doutra cousa para existir”).

CRÍTICA Á IDEA DE CAUSALIDADE: Esta crítica é moi coñecida non só por opoñerse á filosofía tradicional, senón ao sentido común. Hume considerou que esta idea é moi importante na vida das persoas, xa que as nosas expectativas e certezas sobre o que acontecerá no futuro baséanse en inferencias causáis e a nosa actitude básica ante o mundo consiste en supoñer que todo o que ocorre, acontece por unha causa. Esta idea considerouse certa e evidente na longa tradición filosófica, defendendo que a razón podía establecer a priori os vínculos causais entre as cousas e que estes son relacións e propiedades necesarias que realmente se dan nos obxectos.

Hume critica esta idea dicindo que as relacións causais entre as cousas non poden coñecerse a priori, senón que a idea de causalidade fórmase tras ter determinadas experiencias, sendo o resultado dun hábito e inclinación natural do entendemento humano. Cando experimentamos repetidas veces a conxunción entre dúas cousas, o costume leva á nosa mente a supoñer que no futuro acontecerá igual. Polo tanto, é o costume e non a razón a que nos leva a crer que o lume queima e que o sol sairá mañá. Por outro lado, Hume defende que se nos limitamos a aceptar só o que ofrece a experiencia, non podemos dicir que a causalidade sexa unha propiedade das cousas mesmas; éstas só nos ofrecen unha sucesión de fenómenos, é dicir, que a un fenómeno lle segue outro, como ao lume a calor, pero nada máis. Polo tanto, esta idea non é evidente nin se pode demostrar.

Para explicar todo isto, Hume pon o exemplo do choque de dúas bólas de billar, donde unha bola golpea a outra que está quieta, tralo que esta segunda bóla se move. Vemos como cada vez que unha bóla golpea a outra sobre unha superficie plana ocorre algo parecido (o que Hume denomina “semellanza”), que o movemento dunha bóla precede ao da outra de modo contiguo (o que Hume denomina “contigüidade” e “anterioridade”). Son estas condicións as que fan que os humanos afirmemos unha conexión necesaria entre elas. Crémolo porque a nosa natureza racional funciona asociando fenómenos: a memoria lembra as veces que sucedeu así e a imaxinación crea a conexión por puro costume ou hábito. Agora ben, non tivemos a impresión correspondente a esa idea de conexión, polo que non hai coñecemento desa conexión, tan só crenza nela. Polo tanto, o que chamamos causalidade é só o feito de que un fenómeno se produce tras outro de xeito constante no espazo e no tempo. O ser humano asocia os dous fenómenos, pero non hai unha conexión necesaria, porque non tería por que ocorrer sempre así. O problema é que non se poden ter impresións do futuro por moito que ocorra no pasado.

A importancia desta crítica de Hume a causalidade explícase tamén polo contexto no que se produce. No século XVII prodúcese a “revolución científica” e a aparición da “ciencia moderna”, da man de Galileo e Newton. Isto implicou aceptar a idea de que a natureza funciona segundo unhas leis necesarias que podemos coñecer mediante a indución (como a lei da gravitación e a da refracción da luz). Pero segundo a análise de Hume, non se pode demostrar a existencia de relacións necesarias entre fenómenos, polo que as leis naturais quedan reducidas a simples regularidades do tipo: “ata de agora, sempre que observamos X, sucedeu Y”.

Isto implica renunciar ao ideal grego da universalidade e necesidade do coñecemento cando se trata de ciencias empíricas, as cales só poden aspirar á probabilidade, a diferenza das ciencias formais. No caso do principio de causalidade, a expectativa do efecto non pode pasar nunca de probable, aínda que a acumulación de experiencias probatorias aumente satisfactoriamente o grao da súa probabilidade.

Pero Hume considera que isto non significa o fin da ciencia e da crenza nela, pois necesariamente o noso entendemento seguirá funcionando creando ficcións. A diferenza será que esta necesidade xa non se fará residir nuns principios ou evidencias que se demostraron ficcións, senón na natureza humana que necesita da ficción e da crenza para vivir na práctica.

AS CLASES DE COÑECEMENTO: Para Hume os obxectos da razón e da investigación humana poden dividirse en dous grupos, dando lugar a dúas clases de coñecemento: as RELACIÓNS DE IDEAS e as CUESTIÓNS DE FEITO. Nas primeiras, o coñecemento é válido independentemente dos feitos, como son as intuicións e as demostracións das ciencias formais (aritmética, álxebra e xeometría). Hume pon dous exemplos: o cadrado da hipotenusa é igual á suma dos cadrados dos catetos (relación entre figuras), ou tres veces cinco é igual á metade de trinta (relación entre números). Nestes casos, a verdade non depende de que estas figuras ou números existan na realidade. Pola contra, as cuestións de feito son un coñecemento ao que chegamos a través da experiencia. Dicir que o sol vai saír mañá ou que non vai saír é algo que se entende tanto nun caso coma no outro. Todo depende de que de feito suceda así ou non. Isto, como dixemos anteriormente, non se pode demostrar: só queda unha certeza probable que unicamente a experiencia poderá confirmar en cada caso concreto. Polo tanto, para Hume, o coñecemento nestas cuestións (as de feito, é dicir, as empíricas), limítase á probabilidade ou aos costumes e hábitos.

Temos, pois, por un lado, o coñecemento puramente formal e demostrativo das matemáticas e, por outro, o coñecemento positivo das ciencias empíricas. As segundas proporcionan unha verdade empírica, e as primeiras, unha verdade lóxica; fóra delas non hai outra verdade, polo que Hume conclúe que a metafísica debe ser rexeitada como algo que non ten cabida en ningunha parte. As palabras finais da súa obra Investigación sobre o entendemento humano son terminantes: “Se [ao recorrer os libros dunha biblioteca] cae nas nosas mans, por exemplo, algún volume de teoloxía, ou de metafísica escolástica, preguntémonos: ¿contén algún razoamento abstrato relativo a unha cantidade ou a un número? Non. ¿Contén algún razoamento experimental sobre cuestións de feito e de existencia? Non. Entón, botémolo ás chamas, porque só pode conter sofismas e supercherías."

CRÍTICA Á IDEA DE SUBSTANCIA: Hume considera que non existen as substancias, xa que ninguén pode ter impresións destas, senón tan só das calidades dos obxectos. A idea de substancia non se deriva nin das impresións de sensación (non a vemos cos sentidos), nin de reflexión (porque estas son as paixóns e as emocións, que non constitúen substancias). Hume conclúe que a substancia é tan só unha colección de ideas simples á que IIe damos un nome para agrupar esa colección, que tendemos a unir coa imaxinación. É dicir, é un conxunto de calidades que o ser humano percibe (pola sensación ou pola reflexión) e que unifica na mente cun nome común.

A análise de Hume vai a ser igualmente aplicada á nosa crenza na existencia dun mundo independiente dos nosos sentidos, á crenza na existencia do eu e á crenza na existencia de Deus, é dicir, as tres substancias cartesianas. Sobre a opinión da existencia independente e continua do mundo exterior di que está tan profundamente arraigada na imaxinación que é imposible desarraigala. Posto que os elementos do mundo son percepcións e posto que as percepcións non existen máis que no momento no que son percibidas, é absurdo supoñer que os obxectos continúen existindo cando non son percibidos; crelo é unha tendencia ou impulso natural, fundada na memoria e na nosa necesidade de coherencia sobre a base dunha relación de causa-efecto. Malia iso, Hume conclúe que esta crenza é invencible, de modo que non podemos afirmar con certeza a existencia do mundo exterior, pero tampouco podemos desarraigar a crenza na mesma, dado que é necesaria para a vida práctica. Respecto da existencia do eu ou identidade persoal, este pensador di que non temos ningunha impresión nin idea dela. Así pois, o eu non existe en canto tal, só é un referente das distintas impresións que temos. É unha crenza a partir de pensamentos, sentimentos ou sucesos que lembramos e que nos fan presupoñer que existe un eu como tal.  A memoria lembra as percepcións particulares como continuas e identifícaas co eu. E por último, sobre a existencia de Deus, Hume volve a apelar á experiencia e di que non se pode xustificar racionalmente, porque de Deus non podemos ter ningunha impresión. Hai que dicir que Hume móstrase moi crítico coa relixión, cuxo fundamento non é racional, nin moral, senón instintivo. Advirte que o home recorre á relixión debido ao temor e á angustia que IIe produce non poder controlar os acontecememos naturais.

Esta demoledora CRÍTICA Á METAFÍSICA E Á CIENCIA leva a Hume ao ESCEPTICISMO, á DÚBIDA: non podo estar seguro de nada máis que das miñas impresións actuais, polo que estou condenado a sobrevivir, sometido a hábitos da miña natureza, sen ter seguridade sobre case nada.

Por todo isto, David Hume pasou á historia como un empirista, un escéptico, un adversario da concepción da natureza e da razón matemática de Newton, pero tamén como o filósofo que quixo aplicar os métodos de investigación experimental ao estudo da natureza humana.

 

A FILOSOFÍA MORAL: Hume desenvolve a súa filosofía moral no Tratado da natureza humana e na Investigación sobre os principios da moral. Pertence á corrente ética emotivista moi presente na súa época con autores como Hutcheson, Shaftesbury, Butler… e que continuou no s.XX, especialmente no ámbito anglosaxón (Ayer, Stevenson…).

O EMOTIVISMO MORAL oponse ao intelectualismo ou racionalismo moral, defendendo unha moral do sentimiento. Coñecer algo non implica actuar motivado por ese coñecemento, senón que ten que haber outra motivación da conduta. A razón non posúe nin capacidade motivacional nin capacidade valorativa.  A súa única función é coñecer, polo que só pode ofrecer información que inflúa na toma de decisións, pero non é o principio motor da acción (ex.: non quero comer os alimentos da despensa porque saiba que están alí, senón porque teño fame).

A conduta humana está motivada pola atracción que nos causa algo pracenteiro ou pola aversión que nos causa algo doloroso.

En contra da tradición, defende que non hai conflicto entre paixón e razón, xa que ambas se complementan. A razón está ao servicio das paixóns; ofrece o coñecemento en función ao cal as paixóns logo van a operar; posúe unha función instrumental, amosa os medios adecuados para realizar unha motivación.

 As virtudes non son cuestión de feito, xa que non hai impresións delas; tampouco son o produto de relacións de ideas, dun proceso de demostración racional. Polo tanto, non pode haber coñecemento da moral, só sentimento da moral.

O bo ou virtuoso = aquelo que produce un sentimento pracenteiro de aprobación.

O malo ou vicioso = aquelo que produce un sentimento doloroso de desaprobación.

Pero Hume defende un hedonismo desinteresado, que non teña en conta o que nos afecta a nós mesmos. O criterio para caracterizar o bo é a utilidade altruista, non a utilidade interesada ou egoísta. Hume considera que hai un sentimiento natural altruista no home por medio do cal aprobamos o que aproban outros; de aquí a vinculación entre moralidade e utilidade social.

Este altruismo opera de acordo a unhas pautas psicolóxicas: a simpatía = compartir emocions. Un sentimiento surxe por simpatía cando se perciben noutra persoa cousas asociadas a ese sentimento; a simpatía xérase empíricamente pois o suxeito que posúe unha emoción da signos externos diso que son percibidos polo outro suxeito suscitando neste a simpatía e a reacción emocional conseguinte.

O suxeito percibe algo asociado á afectividade do outro suxeito, e esta idea do afecto adquire tal forza e vivacidade que se transforma nun sentimento.

A simpatía é a que permite a aprobación moral da xustiza social, a capacidade para conectar cos bens e males dos demais.

Hume evita o relativismo defendendo a universalidade do sentimiento moral como unha emotividade compartida por tódolos homes (o que contradictoriamente lle aproxima ao innatismo).