O EMPIRISMO E LIBERALISMO POLÍTICO EN JOHN LOCKE.

     A palabra "empirismo" provén da palabra grega "empeiria" que significa experiencia, ou máis exactamente, coñecemento que se obtén coa experiencia. Así, chámase empirismo á doutrina filosófica que fundamenta o coñecemento na experiencia sensible e que xorde na modernidade da man de autores ingleses dos séculos XVII-XVIII: Hobbes, Locke, Berkeley e Hume.

O Empirismo oponse aos principios do racionalismo cartesiano francés, aínda que hai empiristas que teñen tamén elementos racionalistas, como é o caso de Locke.

De modo xeral, o empirismo defende que a experiencia externa (sensación) e interna (reflexión) é a orixe e o límite do coñecemento. Todos os nosos coñecementos proveñen da nosa experiencia e non podemos ir máis aló dela. As nosas ideas han de ser comprobadas pola experiencia, de modo que a evidencia sensible constitúe o criterio de verdade. Isto implica eliminar os contidos metafísicos, xa que trascenden a experiencia sensible. Temas como Deus ou a alma son rexeitados.

Ademais, o empirismo nega a existencia de ideas innatas ou contidos cognoscitivos aprióricos. Os contidos mentais son adquiridos. O coñecemento é un receptáculo inicialmente baleiro que se vai enchendo cos datos do mundo exterior. Estes datos ou experiencias sensibles (chamados ideas por Locke e sensacións por Hume) constitúen o obxecto de coñecemento e a súa característica fundamental é que son elementais (cor, son, forma...).  

Por outra banda, o empirismo pon en cuestión a capacidade humana para acadar a verdade, a realidade en si, pois os nosos sentidos únicamente móstrannos feitos ou fenómenos (fenomenismo). Cada persoa atópase limitada á súa propia experiencia, polo que cada unha posuirá os seus propios coñecementos (relativismo). Non hai, pois, verdades universais, cada persoa posúe a súa propia verdade.

Por último, o empirismo interesase polo valor útil e práctico do coñecemento, máis que pola súa necesidade e universalidade, e nega o valor obxectivo dos conceptos ou ideas universais. A abstracción serve para formar estas ideas ou conceptos, pero non os aceptan como cousas propiamente reais, polo que non teñen valor obxectivo.

LOCKE

BIOGRAFÍA E OBRA: Locke nace preto de Briston en 1632, nunha familia protestante de inclinacións liberais, puritanas. O seu pai, funcionario xudicial, loitará a favor do Parlamento durante a Guerra Civil. Estuda na universidade de Oxford, unha das máis prestixiosas de Inglaterra, onde posteriormente será profesor.

          Se lle considera o pai do liberalismo, sistema filosófico, económico e político que promove as liberdades civís e o máximo límite ao poder dos gobernos sobre as personas, opoñéndose ao despotismo e servindo de fundamento aos gobernos representativos e democracias parlamentarias. Este movemento surxiu como consecuencia da loita da burguesía contra a nobreza e a Igrexa, querendo acceder ao control político do Estado e buscando superar os obstáculos que a orde xurídica feudal opoñía ao libre desenvolvemento da economía.

En xeral, Locke defenderá os ideais ilustrados de racionalidade, tolerancia, filantropía (amor á humanidade) e liberdade relixiosa. Interésase pola filosofía cartesiana, estuda física, química e medicina, tras abandonar os estudos de teoloxía. En 1667 entra como secretario do conde de Shaftesbury e vese mesturado en certos avatares da vida política inglesa, polo que é desterrado (viaxa a Holanda, Francia e Alemania), regresando a Inglaterra trala revolución de 1688, momento no que se nomea rei de Gran Bretaña a Guillermo de Orange. A partir de entón, Locke permanece ocupado nos asuntos políticos e económicos do seu país e nos últimos anos de vida vive retirado e tranquilo, sendo visitado por amigos como Newton.

Entre as súas obras destacan o Ensaio sobre o entendemento humano (1690), os Dous tratados sobre o goberno civil (1689-90) e unha Carta sobre a tolerancia. No Ensaio intenta determinar o alcance, o valor e os límites do coñecemento humano. Nos Tratados, pretende defender a existencia dunha lei natural común aos seres humanos que permitise distinguir o ben do mal, o xusto do inxusto, e a partir de ditas distincións lograr establecer un modo adecuado de goberno que favorecese a tolerancia e o respecto dos dereitos e das liberdades fundamentais das persoas: a este respecto, pide a separación dos distintos poderes do goberno e na súa Carta sobre a tolerancia defende a liberdade de culto, de expresión e o dereito a disentir, tanto nos asuntos políticos como nos relixiosos. Por todo isto, considérase a Locke un adiantado das ideas modernas; por unha banda, antepuxo aos problemas filosóficos os problemas críticos (exame do valor, alcance e límites do coñecemento) e, por outra, insistiu nos valores da liberdade humana antes que a Ilustración francesa.

 A CONCEPCIÓN EPISTEMOLÓXICA DE LOCKE: O EMPIRISMO. Locke dedicou o libro primeiro do Ensaio sobre o entendemento humano a demostrar que non existen ideas nin principios innatos. Con anterioridade á experiencia, o noso entendemento é como un papel en branco, no que nada hai escrito: todas as nosas ideas (ata as máis complexas e abstractas) proveñen da experiencia, que constitúe pois a orixe, pero tamén o límite do coñecemento.

             Para tratar ambas cuestións (a da orixe e a do límite do coñecemento), Locke parte da mesma noción de idea que introduciu Descartes: o coñecemento é sempre coñecemento de ideas, non coñecemos directamente a realidade, senón as nosas ideas da realidade. Así, as ideas son o obxecto inmediato do noso coñecemento ou percepción e veñen proporcionadas polos sentidos. Constitúen imaxes ou representacións da realidade exterior. Pero Locke amplía o significado do termo «idea» a todo o que coñecemos ou percibimos, trátese dunha cor, unha dor, un recordo ou unha noción abstracta, aproximando así os datos proporcionados polos sentidos (sensacións) e os contidos do entendemento (conceptos ou ideas), e opoñéndose á tradición anterior.

            Locke defende o MÉTODO ANALÍTICO, segundo o cal faise unha análise descriptiva do que hai na mente. Considera que só existe un camiño para estudar o modo en que os nosos coñecementos orixínanse a partir da experiencia: tomar as nosas ideas complexas e descompoñelas ata atopar as ideas simples de que proceden, estudando como se combinan e asocian formando ideas complexas. Este estudo psicolóxico da xénese das ideas leva a Locke a distinguir entre IDEAS SIMPLES e IDEAS COMPLEXAS. As ideas simples son os datos inmediatos do noso coñecemento e constitúen todo o material do mesmo; as ideas complexas, en cambio, proveñen sempre da combinación de ideas simples.

         Dentro das ideas simples, Locke distingue dúas subclases segundo a fonte da que veñan: as que proveñen da SENSACIÓN ou experiencia externa, e as que se orixinan na REFLEXIÓN ou experiencia interna, é dicir, o coñecemento que a mente ten dos seus propios actos e operacións. Por reflexión obtemos, por exemplo, a idea de pensamento, pois a experiencia interna fainos percibir que pensamos e en que consiste o pensar. As ideas de sensación son as ideas de calidades sensibles (que poden proceder dun só sentido: cores, cheiros, etc; ou de varios: idea de extensión, movemento, solidez, figura, etc.). Tamén existen outras ideas simples que proceden á vez de sensación e reflexión, por exemplo, o pracer, a dor, a forza, etc.

          Dentro das ideas de sensación (experiencia externa), Locke distingue as ideas das calidades primarias (figura, tamaño, etc.) e as ideas das calidades secundarias (cores, cheiros, etc.). e seguindo a Descartes, afirma que só as calidades primarias existen realmente nos obxectos e non poden ser separadas deles, sendo obxectivas. Aínda que non podemos estar seguros diso, Locke non recorre a Deus como garantía como fai Descartes. As calidades secundarias, en cambio, non son propiedades dos obxectos, senón que consisten no influxo ou nas afeccións que os corpos producen nos nosos órganos sensoriais, sen os cales non se darían estas calidades.

          Locke afirma que no coñecemento das ideas simples o entendemento humano é pasivo, limítase a recibilas; pero na elaboración das ideas complexas o entendemento é activo, actúa combinando e relacionando ideas simples.

          Locke distingue tres clases de ideas complexas: de modos, de relacións e de substancias. Os modos equivalen ao que Aristóteles e Santo Tomás entendían por accidentes, é dicir, trátase de ideas que expresan modificacións ou afeccións da substancia. En canto ás relacións, trátase das ideas que expresan referencias dunha cousa a outra, por exemplo: pai, irmán, novo, vello, semellante, a idea de causa, etc. A idea de substancia xorde dunha colección de ideas simples e compostas ou, o que é o mesmo, de calidades primarias e secundarias, á que damos un nome común; pero sen atopar nunca unha realidade que exista por baixo dela. Por iso, para Locke, a substancia non pode ser coñecida, só inferida ou deducida: ante a imposibilidade de imaxinar que as calidades que nos mostran as nosas ideas poidan subsistir por si mesmas, deducimos a existencia dunha realidade na que ditas calidades atópanse reunidas.

Se nos fixamos nun obxecto calquera, como por exemplo, un bolígrafo, o que percibimos del son certas cores, extensión, textura, temperatura…, pero non a substancia bolígrafo. O que pasa é que non podemos imaxinar que as calidades antes enumeradas poidan subsistir por si mesmas. Así, a substancia é o soporte descoñecido que supoñemos existe debaixo das calidades que percibimos e devandito soporte xamais se nos mostra ás nosas facultades cognoscitivas. Isto quere dicir que non coñecemos o ser das cousas; coñecemos só aquilo que a experiencia nos amosa; é dicir, un conxunto de calidades sensibles.

         A noción de idea como representación implica que existe unha realidade da cal a idea é imaxe. Ao tratar da existencia real, Locke distingue o "Eu", os corpos e Deus. Do "Eu" temos coñecemento intuitivo, pois seguindo a Descartes, Locke afirma que a actividade pensante do suxeito supón a autoevidencia inmediata da súa propia existencia e esta verdade percibímola con tanta certeza que non necesita ningún outro tipo de proba. Este "Eu" é unha combinación de ideas simples, de múltiples percepcións sensoriais externas e algunhas ideas de reflexión: percíbome cun determinado peso e altura, tendo sensación de frío ou calor, de fame, coa vontade de facer algunha cousa, etc. A existencia dos corpos queda atestiguada polas nosas sensacións, que son producidas por eles. Da existencia de Deus temos coñecemento demostrativo: a partir da evidencia da nosa propia existencia e aplicando a este feito o principio de causalidade, é evidente a necesidade da existencia do ser divino.

                   Con isto, vemos como Locke acaba aceptando as tres substancias cartesianas, evitando caer no relativismo e no escepticismo epistemolóxico, rexeitando toda postura extrema a que parecían levarlle os principios empiristas. Será Hume quen negue a posibilidade da demostración da existencia de Deus, xa que este é unha substancia, o que significa que non temos impresións del, sendo así incognoscible. Ademais, tanto a existencia de Deus como a existencia dos corpos (mundo exterior) son afirmadas en virtude dun razonamento causal: Deus é a causa última da nosa existencia; os corpos son a causa das nosas sensacións. Pero este principio de causalidade carece de todo fundamento segundo Hume: as impresións só nos mostran feitos, non conexións nin relacións, o que pasa é que a imaxinación, movida polo hábito ou costume de crer que existen relacións entre as cousas percibidas, vai máis aló da experiencia.

 A CONCEPCIÓN MORAL E POLÍTICA DE LOCKE: O LIBERALISMO. 

        O pensamento moral e político de Locke tivo unha notable influencia na filosofía política liberal. Influíu en Montesquieu, na revolución americana e, en xeral, en toda a corrente liberal progresista que ao longo do século XVIII opúxose ao absolutismo político. Sustentará teses tan importantes como a de que se debe rexeitar o poder absoluto e o goberno despótico ou que a relixión debe quedar máis aló da intervención dos gobernantes, os cales deben permitir e apoiar a liberdade de culto. Este pensador defenderá unha monarquía parlamentaria e un modelo de Estado liberal, no que se respectan os dereitos fundamentais das persoas, por seren inherentes á súa natureza. Por todo isto, recoñéceselle a Locke unha destacada contribución á formulación dos dereitos fundamentais, recollidos en moitas constitucións dos Estados modernos.

          Así, no primeiro dos seus Tratados sobre o goberno civil, Locke refuta todas as razóns que pretendían lexitimar a orixe divina dos reis, defendendo que tódalas persoas son libres e iguais por natureza, polo que ninguén se atopa lexitimado para mandar e ninguén está destinado a obedecer. Critica puntualmente os argumentos da exitosa obra de Sir Robert Filmer, “Patriarca, ou o poder natural dos reis”. Filmer afirmaba que Adán, pola autoridade que Deus lle conferiu, era dono de todo o mundo e monarca de todos os seus descendentes, sendo o poder dos reis e pais idéntico e ilimitado: os monarcas debían ser vistos como substitutos de Adán e pais dos seus pobos. Locke nega que a autoridade real lle fose concedida a Adán por Deus, e moito menos que fose transmitida por sucesión aos seus herdeiros. Todos descendemos de Adán e é imposible saber cal é o seu fillo maior. Ademais, hai varios reis no mundo e non un só sucesor. Finalmente, en contra de Filmer, Locke afirma que non hai que considerar o Estado como unha creación de Deus, senón como unha unión política consensuada e realizada a partir de homes libres e iguais.

No segundo dos Tratados, Locke expón as súas teorías políticas liberais, defendendo a tese de que o gobernante posúe o seu poder polo consentimento do pobo e que fóra deste consentimento non existe autoridade algunha. Trata sobre a “verdadeira orixe, extensión e fin do goberno civil”, considerado como unha resposta ás posturas absolutistas de Hobbes e os monárquicos. Neste tratado comenza preguntándose ¿que é o poder? e afirmando que “é un dereito a ditar leis [...] encamiñadas a regular e preservar a propiedade, así como a emplear a forza da comunidade na execución de tales leis  e na defensa da República de calquera ofensa que poida vir do exterior; e todo iso tendo como único fin a consecución do ben público”.

       A filosofía moral e política de Locke (igual que a de Hobbes e a de Rousseau) remítese á idea básica do «estado de natureza». É necesario establecer cal é o estado natural do ser humano, co fin de fundamentar racionalmente nel a sociedade política. O que pasa é que cada un destes pensadores entenderá de maneira distinta este estado anterior á sociedade civil e política. Locke afirma que no estado natural (no que non existe organización política), os seres humanos poden violar os dereitos e as liberdades dos demais (e, polo tanto, o home non é necesariamente bo), pero tamén nese estado os homes contan cunha lei moral, descuberta pola razón: a lei natural, que impón uns límites á súa conciencia e á súa conduta. Trátase dunha racionalidade implantada “polo mesmo Deus”, pola cal os homes poden discernir entre o ben e o mal, e cuxo primeiro desexo é o da auto-preservación e o de non danar ao outro nos seus dereitos irrenunciables. Neste estado primitivo natural os homes eran libres e iguais, donos e señores de si mesmos, entregados á súa autosuficiencia, e posuidores dun dereito primitivo que os levaba a recoñecer aos demais como libres e independentes e a respectar algún dereitos fundamentais e inalienables, como o dereito á vida, á liberdade e á propiedade. O defendido por Locke respecto deste último dereito, o de propiedade, influirá en teóricos posteriores como Adam Smith e Karl Marx. Para Locke, a propiedade significa bens, o dereito a herdar, e a capacidade de acumular riquezas. Hai que ter en conta que, de acordo coas leis inglesas da época, os homes condenados por un delito maior debían entregar as súas propiedades ao Estado e moitas familias adiñeiradas arruináronse debido á condena dalgún dos seus membros. Para substraer aos gobernantes de calquera intromisión na propiedade privada, Locke afirmaba que ésta precede ao establecemento do goberno. Os homes convírtense en propietarios grazas ao traballo e ningún poder supremo pode arrebatar algo que é dado por Deus en común a todos para poder cumplir coa lei natural da auto-preservación. Grazas ao traballo, adquírese o dereito de propiedade sobre o traballado, pero a propiedade non é ilimitada, pois cada home poderá posuír lexitimamente tan só o que poida abarcar co seu traballo. Isto trúncase coa aparición do diñeiro, que posibilita a acumulación ilimitada e a desigualdade en canto ás posesións, polo que surxe o conflito e como non hai un xuíz alleo aos implicados, gañará o máis forte e non o máis xusto. Por isto, é necesaria unha organización política, e con ela, unha lei obxectiva que remedie as desvantaxes do estado natural. O goberno actuará como xuíz e protexerá os dereitos básicos das persoas. Esta sociedade política debe respectar a lei natural, xa que é unha lei eterna para todos os homes, incluídos os lexisladores, cuxas leis positivas teñen que ser acordes coas leis naturais, dotadas así dun poder coactivo para obrigar a quen non as respecte.

Defende que a sociedade humana xorde en virtude dun pacto social, mediante o cal os seres humanos deciden constituír unha sociedade para o proveito común. Así, a orixe e o fundamento racional da sociedade política atópase no consenso dos gobernados, no consentimento de todos os cidadáns, nun contrato libremente aceptado por todos. É por isto que Locke, xunto con outros pensadores como Hobbes e Rousseau, atópase entre os denominados “contractualistas”, que se opoñen á teoría da “sociabilidade natural” de Aristóteles, segundo a cal a Cidade-Estado ten unha orixe natural e non convencional. Antecedentes deste convencionalismo social podemos atopalos xa nos sofistas (s. V a.C.), pero como tal teoría, desenvolvéuse sobre todo nos séculos XVII e XVIII.

Respecto ao pacto, a tradición contractualista sostivo que se precisan dous contratos sucesivos para dar orixe ao Estado: o primeiro é o pacto de sociedade, polo cal un grupo de homes decide vivir en comunidade, e o segundo é o pacto de suxeición, no cal estes homes sométense a un poder común. Locke, en cambio, non defende un pacto de suxeición como en Hobbes e outros contractualistas, senón que o pobo, que ten o verdadeiro poder soberano, outorga aos poderes a súa confianza  sen someterse a eles, xustificando a rebelión no caso de que a autoridade non cumpra cos seus obxetivos. Polo tanto, en contra de Hobbes, que defendía que o contrato implicaba necesariamente a renuncia á liberdade para quedar sometidos á soberanía do monarca (que era absoluta), Locke sostén que constituída esta sociedade civil, nela todos os individuos continúan sendo iguais. O que pasa é que co fin de manter unha orde determinada, establécese a organización política encargada de gobernar devandita sociedade. Así, en contra de Hobbes, Locke mantén a distinción entre a sociedade civil e o seu goberno e, en consecuencia, os seres humanos non perden a súa liberdade natural, senón pola contra, os gobernados, o pobo ou a sociedade civil continúa sendo o dono do poder, de tal modo que os gobernantes son responsables dos seus actos ante eles. Pódese dicir que a través do contrato (explícito ou implícito), os individuos renuncian só a parte da súa liberdade, para poder gozar dela con maior seguridade; entregan todo o poder necesario para alcanzar os fins propios da sociedade, e aceptan someterse á vontade da maioría.

Así, mentres que no caso de Hobbes, a unidade da sociedade debíase e se fundamentaba na persoa do príncipe, en Locke é ao revés, a unidade da sociedade é previa á súa organización política e esta se fundamenta naquela, é dicir, a sociedade funda e sostén a organización política. Deste xeito, Locke rexeitou a monarquía absoluta por ser incompatible coa sociedade civil e coa igualdade de todos os seres humanos na mesma medida en que nela se exclúen as liberdades naturais. O goberno absoluto non pode ser lexítimo pois non existe un árbitro imparcial nas disputas entre gobernante e o seu súbdito, e desta maneira ambos quedarían en estado de natureza. O goberno debe estar limitado e cumprir cunha función: protexer á comunidade sen interferir na vida dos individuos. É un árbitro pasivo que permite que cada un busque os seus propios intereses e só intervén cando hai disputas. Para este pensador, o Estado ten a súa orixe na vontade dos individuos, á que sempre se mantén ineludiblemente vinculado e que ademáis depende dos seus votos, porque os dereitos individuais son inalienables. Deste modo, acaba defendendo unha monarquía constitucional controlada polo Parlamento.

         Dado que o poder supremo reside no pobo e este é o encargado de establecer as condicións en que han de organizar os distintos poderes que dirixan a sociedade civil, Locke indica que nunha sociedade ben organizada deben existir poderes distintos, é dicir, separación de poderes. En primeiro lugar, afirma que debe existir unha separación entre o poder executivo e lexislativo, xa que resulta unha forte tentación “que as mesmas persoas que teñen o poder de facer as leis teñan tamén o de executalas”. O lexislativo decide as políticas, xa que é “o poder supremo da república”, encamiñado a determinar as condicións do uso legal da forza comunitaria en función da defensa da sociedade civil e dos seus membros. O executivo, encargado das leis formuladas polo lexislativo, ha de estar “subordinado” e “rendir contas” a este. Hai que dicir que as relacións entre o executivo e o lexislativo reflexan a controversia histórica entre o rei e o Parlamento inglés. Ademais, hai tamén un poder federativo, practicamente inseparable do executivo, que está destinado a definir as súas relacións cos outros Estados. Deste modo, Locke establece tres poderes distintos: o lexislativo, o executivo e o federativo. O poder lexislativo é o encargado de elaborar as leis, e polo tanto, o máis importante; o executivo, encargado de facer cumprir devanditas leis e vixiar o seu cumprimento; e o federativo, encargado de "facer a guerra e a paz, establecer ligas e alianzas e de realizar tratos con todas as persoas e comunidades fóra do Estado".

          Como vemos, a división lockeana non se corresponde coa actual división dos poderes dos Estados democráticos (lexislativo, executivo e xudicial), pero sentará as bases para o seu desenvolvemento posterior. Ademais, as súas ideas de que os que exercen o poder político teñen un mandato popular e son responsables ante o pobo do desempeño da súa misión, consistente en promover o ben común, convertéronse en principios básicos comúnmente aceptados en todo Estado democrático. A súa xustificación da insurrección cando o goberno se volve tiránico e rompe o contrato, é considerada como un dos elementos democráticos da súa teoría política e unha idea subversiva para a época. O goberno disólvese cando “o lexislativo ou o monarca actúan traicionando la confianza que se depositou neles”, revertindo o poder á comunidade, que establecerá un novo lexislativo e executivo. O pobo é quen decide cando se rompeu a confianza e ten este poder porque subsiste como comunidade pese á disolución do goberno. Por iso, o  pobo ten dereito a actuar en calidade de poder supremo e constituirse en lexislativo. Con isto, vemos como en Locke, a disolución do goberno non implica a disolución da sociedade, polo que o perigo da anarquía non pode ser invocado para tolerar o despotismo e a opresión, como en Hobbes.

            Posteriormente, será o filósofo francés Rousseau, vinculado á Ilustración, quen dará un paso máis e defenderá unha democracia asamblearia e un Estado social. Como contractualista, defenderá a “insociabilidade natural” do ser humano primitivo, que, se ben é algo egoísta, posúe o sentimento de piedade ou de empatía que lle leva a identificarse con quen sofre. Deste modo, Rousseau denomínao o “bo salvaxe” e concibe o estado de natureza como o paraíso perdido. Será a sociedade, co establecemento da propiedade privada, a causante de todo o negativo que hai no ser humano: desigualdade, insolidariedade, violencia…Como xa non hai volta atrás, Rousseau propón mellorar a organización socio-política para que esta se asemelle o máis posible a esa situación orixinaria. Deste modo, defende que o pacto social non debe implicar a cesión do poder a ningún soberano, xa que o pobo todo debe ser soberano. Esta soberanía exprésase na vontade xeral, que é a vontade do suxeito colectivo, a do cidadán libre e responsable que sempre pretende o ben común. Desta vontade dimana a lei que, precisamente por ser expresión desta vontade xeral, será libremente expresada e respectada. Con isto, Rousseau debuxa o esquema ideal do Estado democrático moderno.

           Ademais da distinción dos poderes do Estado, outra gran aportación de Locke é o seu desexo de establecer a liberdade relixiosa e de separar o ámbito relixioso do político. Foi un dos poucos pensadores que se atreveron a defender a tolerancia relixiosa como algo correcto e viable na práctica, xa que o s.XVII foi un século de guerras relixiosas. Locke sostén, en primeiro lugar, que ningún home ten tanta sabedoría e coñecemento como para que poida ditar a relixión a algún outro; e en segundo lugar, que cada individuo é un ser moral, responsable ante Deus, o que presupón a súa liberdade (pois non hai moralidade sen liberdade).

            Preocúpase pola relación entre Igrexa e Estado, defendendo que o Estado ten que ser unha institución secular que debe limitarse ás cuestións relacionadas cos intereses civís da sociedade sen inmiscuirse nas crenzas relixiosas dos cidadáns, mentres que as asociacións relixiosas deben ser libres e a pertenenza a elas voluntaria, sen que ningunha destas sociedades poida gozar de preeminencia ante os poderes políticos; por outra banda, as actividades destas sociedades deben limitarse ao seu ámbito propio, o relixioso. Locke prescribe que debe tolerarse calquera postura relixiosa que non prexudique os intereses fundamentais da sociedade e do Estado, e que non altere a paz e a seguridade públicas. Non defende o ateísmo, pois Locke pensa que ao non crer en Deus, non se teñen principios morais, pero afirma que pode haber máis dunha igrexa “verdadeira”.

        Esta tese da estrita separación entre Igrexa e Estado é outro rasgo que diferenza a Locke de Hobbes, quen consideraba que a Igrexa debía estar subordinada á autoridade secular. Tamén oponse a autores medievais como San Agustín e Santo Tomás, asemellándose ao denominado “Donatismo”, que defendía a separación entre a Igrexa e o Estado.