KARL MARX

INTRODUCIÓN: CONTEXTO HISTÓRICO (social, económico, político e ideolóxico)

O século XIX foi un período revolucionario, de transformación económica e social, pois prodúcese (en Gran Bretaña e despois noutros países europeos) a Revolución Industrial. Esta supuxo un cambio profundo na organización da produción (paso da economía baseada na agricultura e manufactura doméstica-artesá á produción fabril-mecánica) e a consolidación do capitalismo como novo sistema social no que son protagonistas dúas novas clases: a burguesía empresarial e o proletariado.

O proletariado ou clase traballadora será a filla pobre da Revolución Industrial, soportando unhas condicións laborais e de vida inhumanas. Nas fábricas e nas minas traballaban catorce horas diarias, incluso nenos, por un salario miserable, sen medidas hixiénicas ou de seguridade, nin dereito de subsidio por enfermidade ou vellez.

A nivel político, o liberalismo foi a ideoloxía máis importante. As súas raíces atópanse na teoría política do empirista Locke (liberalismo económico de tradición inglesa, que defendía a propiedade privada e o non-intervencionismo estatal nas iniciativas económicas particulares) e do ilustrado Montesquieu (liberalismo político de tradición francesa, que defendía maior liberdade e participación política, una monarquía constitucional e a ampliación do sufraxio, opoñéndose así ao autoritarismo político).

Baseándose na ideoloxía liberal, a burguesía levou a cabo no s. XIX revoltas inspiradas nas grandes revolucións do século anterior.

Nesta época prodúcese tamén un gran avance na ciencia e na técnica, favorecido pola especialización do saber e pola industrialización, pois necesitábanse novas fontes de enerxía (invento da pila eléctrica de Volta). Novas ciencias como a Socioloxía e a Psicoloxía pretenden coñecer o ser humano e a sociedade dun xeito rigoroso e fiable, así como a Física coñece a natureza. En bioloxía, a teoría da evolución de Charles Darwin transforma a concepción do ser humano, que deixa de ocupar un lugar privilexiado e pasa a ser unha peza máis da natureza.

Toda esta situación social, económica, política e ideolóxica influirá no pensamento de MARX, ademais dos movementos nacionalistas que deron lugar a guerras e fenómenos de unificación (Alemaña e Italia) ou de separación (Imperio de Austria, Imperio otomán); e o imperialismo europeo, que pretendía ampliar o seu poder e obter materias primas. Estes movementos foron considerados por Marx como unha forma de ideoloxía que obstaculizaba a revolución social.

 

KARL MARX foi un filósofo, economista, sociólogo, intelectual e militante comunista  prusiano de orixe xudía do s. XIX. A súa vasta e influente obra abarca diferentes campos da filosofía, a historia, a ciencia política, a socioloxía e a economía; non limitándose só á investigación, senón tamén á práctica do xornalismo e da política. Xunto a  Friedrich  Engels, é o pai do socialismo científico, do comunismo moderno e  do materialismo histórico.

Nacido en Tréveris (Prusia), nunha familia de clase media acomodada, liberal e democrática, estuda Dereito na Universidade de Bonn e na de Berlín, onde recibe a influencia dos “mozos  hegelianos” de esquerda, críticos co idealismo hegeliano, entre os que destaca Feuerbach, discípulo de Hegel e mestre dos xoves hegelianos, que leva a cabo un xiro materialista á filosofía do mestre e introduce o concepto de alienación no ámbito relixioso, sendo considerado o pai do humanismo ateo contemporáneo ou ateísmo antropolóxico: Deus é unha creación humana, na que o home lle atribúe todas as virtudes da grandeza humana tales como amor, sabedoría, bondade..., quedando así desposuído delas, perdendo a súa natureza, deshumanizándose, alienándose. Deste modo, reduce a teoloxía á antropoloxía, feito que marca a Marx.

Tralos seus estudos, colabora en varios xornais radicais (tanto en Alemaña como en Francia), que son censurados e pechados. Durante a súa estancia en Francia, coñece a pensadores socialistas e anarquistas como Proudhon e Bakunin, que defendían que o poder e o Estado levan necesariamente a opresións e a inxustizas, polo que propoñen a destrución do Estado para liberar ao home.  Tamén coñece ao socialista alemán Friedrich Engels, co que establece unha amizade que dura toda a súa vida. Posteriormente, en Bruxelas (Bélxica), convértese nunha figura importante da Liga dos Comunistas e distánciase do socialismo utópico de Proudhon pola súa inxenuidade e falta de validez científica: só un socialismo científico, que parta da análise da realidade, pode transformar o mundo. (O socialismo “utópico” foi iniciado no s. XIX por pensadores sensibilizados coa situación da clase obreira, como o conde de Saint-Simon, Charles Fourier e Robert Owen).

Prodúcense en Europa as denominadas “revolucións de 1848”. En Francia, cae a monarquía e establécese a Segunda República. Marx apoia dita revolución e utiliza a herdanza do seu pai para armar a traballadores belgas revolucionarios. É arrestado e ten que fuxir a Francia e máis tarde a Alemaña, onde pretende estender a revolución e onde funda o diario “Nova Gaceta Renana” (río Rin), que acaba sendo pechado e el expulsado novamente do país.

Despois de tentar establecerse en París, de onde o expulsan por consideralo unha ameaza política, refúxiase en Londres, a súa residencia definitiva. Funda a nova sede da Liga dos Comunistas e involúcrase na Asociación Internacional de Traballadores (coñecida como Primeira Internacional), chegando a ser un dos seus líderes.

Ao ver que non se produce a gran crise económica que tiña que levar a unha nova revolución, senón que máis ben consolídase o capitalismo, Marx dedícase profundamente ao estudo da economía. Tras numerosos escritos, publica o primeiro volume da súa obra fundamental, O Capital, na que analiza o proceso de produción capitalista, especialmente, o de acumulación do capital. Ademais, elabora a súa teoría do valor-traballo, teoría económica que afirma que o valor de (inter)cambio dun ben ou mercadoría depende da cantidade de traballo socialmente necesario para producilo (en condicións normais) e non pola súa utilidade para o propietario. Tamén elabora a súa concepción da plusvalía e da explotación que, segundo el, levaría ao colapso do capitalismo industrial. Os volumes II e III serán publicados postumamente por Engels.

Nesta obra, empregando o método dialéctico de análise, chega ao materialismo histórico, concepción da historia que considera o desenvolvemento económico da sociedade, as transformacións na produción, a división social en clases e a loita destas entre si, como as causas dos acontecementos históricos. Trátase dunha teoría sociolóxica que pretende ser científica, empírica, cuxa primeira formulación aparece xa na súa obra A ideoloxía alemá, na que, tras unha análise histórica e económica, leva a cabo unha crítica do pensamento dos “mozos  hegelianos” e de Feuerbach.

Outras obras destacadas súas son:

- Manifesto do Partido Comunista ou simplemente Manifesto comunista (obra escrita en  coautoría con  Engels).

- Manuscritos económico-filosóficos de 1844, tamén chamados Manuscritos de París, nos que trata sobre a propiedade privada, o comunismo e o diñeiro, expoñendo o seu argumento de que as condicións das sociedades industriais modernas dan lugar á alienación do asalariado.

- Contribución á crítica da economía política ou simplemente, Para a crítica da economía política, obra na que crítica aos grandes teóricos da economía, Adam Smith e David Ricardo (s.  XVIII- XIX). O prólogo contén a interpretación materialista da historia e a dicotomía entre infraestrutura e superestrutura.

Aínda que Marx parte da filosofía de Hegel e os hegelianos de esquerdas, especialmente de Feuerbach, da economía política inglesa e do socialismo utópico, distánciase de todos eles cunha actitude crítica.

Fronte a  Hegel, pensador  idealista e  panteísta, cuxa filosofía é máis ben teoloxía (investigación sobre o ser de Deus), a “esquerda  hegeliana” defende o materialismo, o ateísmo e a antropoloxía. O universo non é un espírito (Deus) que o enche todo, senón materia en evolución que culmina no ser humano. Por iso, Marx recollerá o método dialéctico de Hegel, pero aplicarao á evolución da materia, na que o lugar central ocúpao o ser humano e Deus non ten cabida algunha.

De acordo con Engels, critica a dialéctica hegeliana por considerar que as ideas do suxeito crean a realidade, dando prioridade ao pensamento sobre o ser (idealismo). Xa Feuerbach afirmou que o ser é suxeito e o pensamento, predicado, é dicir, o pensar provén do ser, e criticou a Hegel por converter ao pensamento en “substancia” e ao ser humano nun “espírito”. De acordo con isto, Marx sostén que o ideal deriva do material, polo que o prioritario é o ser, e propón unha dialéctica da realidade material, crítica e revolucionaria, que pretende transformar o mundo pola acción práctica (non só comprendelo ou xustificalo). Esta acción revolucionaria debe ir unida á teoría filosófica, económica, política e ao Dereito, defendendo así a unidade de teoría e práctica.

Por outra banda, Marx critica o materialismo clásico, por ser abstracto e  mecanicista, reducindo a materia a leis mecánicas, xa superadas coa ciencia do s. XIX. Tamén critica o materialismo de Feuerbach, por considerar ao ser humano un ser pasivo-contemplativo, separado da Natureza, xa que para Marx, o ser humano forma parte da natureza, pois é resultado da evolución da materia, e é un ser activo e transformador, que constrúe a realidade pola súa “praxe” ou traballo. Así, o home é un proceso da propia natureza polo que esta se transforma e perfecciona. Para Marx, historia natural e historia humana son unha mesma historia: a evolución da natureza dá lugar ao ser humano, o cal, á súa vez, fai evolucionar á natureza grazas ao traballo.

Marx aplica a dialéctica á historia, un continuo devir cuxo motor é a negación ou contradición. Destas contradicións xorde a loita de clases e o progreso. Pero neste devir, non é o desenvolvemento do espírito ou a ideoloxía o que determina a realidade, senón ao revés: as condicións socio-económicas marcan a forma de pensar e a cosmovisión dun pobo. Por iso, o proceso dialéctico deriva da oposición e a superación de diferentes sistemas de produción de bens materiais. Deste modo, a historia avanza xa que o sistema económico do momento (tese), debido a incoherencias internas, xera outro sistema oposto (antítese ou negación). Da confrontación entre un e outro, xorde unha situación económica e social nova (síntese, negación da negación ou nova tese). E así vólvese a xerar todo o proceso: tese, antítese e síntese.

Tamén aplica a dialéctica á economía, a denominada “dialéctica da  reciprocidade”, segundo a cal os opostos se compenetran, de modo que os termos dun problema hai que consideralos na súa oposición e acción recíproca. Isto supón considerar as categorías económicas históricas na súa relación entre estrutura e superestrutura.

Deste xeito, partindo do aspecto dialéctico da historia e da influencia recíproca entre a estrutura económica e a superestrutura ideolóxica, Marx afirma que todas as sociedades avanzan a través da dialéctica da loita de clases. Esta concepción da historia, o materialismo histórico, pretende analizar a realidade dun modo científico, é dicir, descubrir as leis do desenvolvemento histórico e prever o futuro social.

Considera o capitalismo como tese e analiza e descobre as contradicións xeradas nas relacións de produción capitalistas: a "ditadura da burguesía", dona dos medios de produción para o seu propio beneficio, explota e oprime ao proletariado, provocando a súa negación e superación. Teoriza que os obreiros rebélanse e instauran un novo sistema, o socialismo ou ditadura do proletariado (antítese) e desta oposición xorde unha nova situación económica e social, o comunismo (síntese), unha sociedade sen Estado e sen clases.

A loita de clases, supón para Marx ter conciencia de clase, é dicir, de pertenza a un grupo social unido por intereses comúns e consciente da súa situación e do seu poder. Ademais, implica organizarse nun partido obreiro que forme parte dunha organización internacional, xa que o obreiro non ten patria. De aí o lema: “Proletarios de todos os países, unídevos”. Este partido debe tomar o poder e substituír ao Estado, de modo que as súas reivindicacións sexan verdadeiramente ás da sociedade mesma.

Para Marx, o ser humano é un ser activo e práctico que se caracteriza pola súa actividade técnica: o traballo (fronte aos clásicos, que destacaban a actividade teórica e contemplativa, xa que o traballo de transformación da Natureza estaba reservado aos escravos). Devandito traballo é natural e esencial ao ser humano: é unha necesidade que garante a subsistencia e unha forma de humanización, xa que permite a realización persoal. Constitúe enerxía ou forza humana materializada, e o produto resultante, a manifestación do suxeito que o realiza, de tal modo que aquel lle pertence. Ademais, o traballo ten unha dimensión social intrínseca, pois o home non produce só para si, senón que crea obxectos que serven para o xénero humano, para a sociedade.

Traballar é transformar a Natureza, usando materias primas, forzas e enerxías naturais (incluída a forza física do traballador) ou instrumentos artificiais (creados polo home). Dita forza de traballo e medios de produción constitúen as “forzas materiais de produción”. Ditas forzas implican unhas “relacións sociais de produción”, que se manifestan no nacemento de gremios, de clases sociais e de relacións de propiedade. No capitalismo, a burguesía posúe os medios de produción, e o traballador só a forza de traballo.

Segundo Marx, as forzas materiais de produción e as relacións sociais de produción constitúen a “ESTRUTURA ECONÓMICA SOCIAL”, que vai determinar o modo de ser e de pensar do home, a “SUPERESTRUTURA IDEOLÓXICA SOCIAL” ou “IDEOLOXÍA”, é dicir, as ideas e valores da sociedade nun momento dado. A ideoloxía dominante en cada momento é a da clase dominante, polo que tende a xustificar a estrutura económica do momento.  Polo tanto, a historia do pensamento depende da historia da economía, que se converte no motor da humanidade, na causa dos cambios. A historia é conducida principalmente (non exclusivamente), polo desenvolvemento das forzas de produción, a principal das cales é o traballo humano. O ser humano é o actor principal da historia, pero esta só avanza mediante leis necesarias (tese-antítese-síntese), enfrontamentos e conflitos necesarios para o progreso.

Marx cre que o conflito empeza cando cambia drasticamente a estrutura económica (forzas materiais e relacións sociais de produción), xa que iso cambia a superestrutura ideolóxica. Baseándose en exemplos como a caída do feudalismo e a Revolución francesa, teoriza que o desenvolvemento do capitalismo levará inevitablemente a superar a sociedade burguesa e a propiedade privada. Marx cre que para que o home alcance a felicidade hai que crear unha sociedade comunista, na que non haxa propiedade privada dos medios de produción e por tanto, o ser humano sexa libre e dono de si mesmo.

Para explicar isto, Marx introduce nos seus Manuscritos, o concepto de ALIENACIÓN, termo empregado por primeira vez por Hegel para referirse ao estrañamento da conciencia respecto de si mesma, e que máis tarde, Feuerbach aplica á relixión, co significado de deshumanización. Marx, en cambio, considera que a alienación se produce basicamente no traballo, no que os homes son sometidos e escravizados por outros. E é que as condicións do traballo asalariado no capitalismo, no canto de realizar ao ser humano, de dignificalo, o desposúe e aliena.

Esta alienación dáse respecto ao produto do traballo e á Natureza, que se converte nunha mercadoría que non lle pertence e que se transforma en capital doutros. Tamén dáse respecto ao propio traballo, xa que se converte nunha actividade forzada que ten lugar nunhas condicións infrahumanas, nas que o home síntese como un animal por non desenvolver a súa libre enerxía física e espiritual. E por último, dáse respecto aos demais homes, xa que cada un traballa para si mesmo, pola mera subsistencia, e non para transformar o mundo para a sociedade e a humanidade enteira.

A alienación é primeiramente económica, derivando posteriormente en alienación social, política, filosófica e relixiosa. O empresario que posúe os medios de produción compra o traballo do home, que fabrica produtos que non lle pertencen e que posúen un valor maior que xera unha “plusvalía” ou beneficio ao empresario (alienación económica). Para que haxa esta ganancia, non pode pagarse un salario xusto ao traballador, polo que sempre se dará o abuso. O empresario xustifícase alegando que no valor do produto hai que ter en conta tamén o valor dos medios de produción, que lle pertencen, polo que é xusto que sexa el quen se beneficie deles. Marx considera isto unha apropiación indebida, xa que o obreiro foi quen fabricou eses medios de produción e deberían ser sociais, non privados.

Neste sistema capitalista, todo se converte en mercadoría e queda supeditado ás leis da oferta e da demanda, incluso o traballo humano. O excedente de man de obra fai que o traballo do obreiro se infravalore, polo que recibe un salario irrisorio. Deste modo, uns enriquécense cada vez máis, mentres outros traballan só para subsistir, xerándose dúas clases sociais enfrontadas e moi desiguais en dereitos reais, pois, aínda que a lei fale de “igualdade”, esta é meramente formal: a burguesía goza de privilexios, mentres que o proletariado é privado da súa dignidade como persoa e cidadán (alienación social e política).

Marx, en contra dos socialistas utópicos, non cre que as reformas políticas ou a democracia sexan a solución, pois o poder non reside nas leis, senón na posesión dos medios de produción, que están en mans duns poucos. Os capitalistas deciden que producir e a quen empregar, polo que as súas decisións de inversión fixan o rumbo do desenvolvemento social. Por iso, só cabe unha revolución social na que o proletariado se alce cos medios de produción e remate construíndo unha sociedade xusta e igualitaria, na que sexan innecesarios o Estado e o Dereito.

Marx tampouco confía na ideoloxía para cambiar a práctica, criticando á filosofía, por manterse no discurso teórico, crendo que así se solucionan os problemas reais: “os filósofos non fixeron máis que interpretar o mundo; o que hai que facer é cambialo”. Precisamente, Marx di que a ideoloxía oculta a alienación, pois defende que cada ser humano ten que cumprir coas tarefas fixadas pola sociedade para evitar a desorde social. Isto é apoiado polas institucións estatais, xurídicas e relixiosas, que vixían polo cumprimento destas ideas de dominación. Por isto, Marx sostén que hai que desenmascarar esta ideoloxía que inverte a realidade e vela tal como é: o sometemento da clase traballadora pola clase dominante.

Por último, prodúcese unha alienación relixiosa, pois o traballador oprimido e asfixiado utilízaa para escapar da dura realidade, converténdose no “opio do pobo”. A relixión é considerada por Marx moi perigosa, pois leva ao proletariado a deixar de loitar, resignándose a vivir oprimido coa esperanza dunha vida posterior moito mellor. Por iso, defende que hai que eliminala, pero non como o intentaron ata o momento (“ateísmo negativo” que afirma que a relixión é un invento humano), senón cambiando as condicións materiais de vida do proletariado mediante a revolución, de modo que ao ter satisfeitas as necesidades e ser feliz, o home deixe de pensar noutra vida futura (“ateísmo positivo”).

Marx  conclúe que só o comunismo entendido como supresión da propiedade privada, do “capital”, permitirá eliminar as alienacións e humanizar ao home, que quedou reducido a unha mercadoría. Para Marx, unha mercadoría é un obxecto dotado de valor de uso (capacidade de satisfacer unha necesidade: alimento, vivenda…) e de valor de cambio (valor de mercado que se mide en diñeiro e que depende da cantidade de traballo socialmente necesario para producilo).

No capitalismo, o valor de cambio depende do tempo de traballo investido e a amortización dos medios de producción, é dicir, o mantemento da maquinaria, mal pagando a forza de traballo necesaria. Deste modo, o traballador convértese nunha mercadoría, pois o capitalista compra, por debaixo do seu valor, a súa forza de traballo (capacidades físicas e mentais do asalariado), coa que produce outras mercadorías cun valor de cambio superior, xerando a PLUSVALÍA.

Isto supón unha explotación e unha acumulación de capital en mans duns poucos, obxectivo dos capitalistas que é acadado eliminando aos competidores, creando monopolios, aumentando a producción e incrementando o traballo sen subir os salarios, incorporando novas máquinas coas que prescindir de traballadores (que rivalizarán entre eles por un posto de traballo). Polo tanto, a acumulación de capital empeora a situación dos traballadores, en vez de satisfacer as súas necesidades. Esta é a irracionalidade do progreso no sistema capitalista, baseado en dúas “leis”, a lei de acumulación do capital e a lei da miseria crecente do traballador, polo que segundo Marx, está condenado á crise. 

Defende que a revolución socialista (fase transitoria de negación, na que haberá un dominio ou ditadura do proletariado) debe acabar con todas estas alienacións: empezando por eliminar a propiedade privada para que o ser humano recupere o produto do seu traballo e por tanto, o seu propio ser ou esencia. Deste xeito, eliminaranse as clases sociais e a política, construíndo unha sociedade anarquista onde a filosofía, o dereito, a relixión… serán inútiles. Así, chegarase ao comunismo, nova orde socioeconómica na que cada un traballará segundo a súa capacidade e recibirá segundo as súas necesidades, de modo que todos estarán satisfeitos e non haberá conflitos. Só entón comezará a verdadeira historia da humanidade, pois segundo Marx, estamos aínda na prehistoria, xa que o home non vive aínda como tal: ao ser explotado, busca só a súa subsistencia, como os animais.

É así como Marx profetiza a chegada do comunismo como unha evolución natural do capitalismo, como a súa fase final (negación da negación ou síntese, última etapa da historia). Ao abolir a propiedade privada, Marx cre que desaparecerán as divisións de clase e polo tanto, a loita social, que era o motor da historia, polo que esta deterase e a humanidade gozará, por fin, de paz, igualdade e liberdade.

Esta visión histórica utópica constitúe un tipo de determinismo que reduce a liberdade humana ao coñecemento das leis naturais necesarias que rexen a marcha da historia. O ser humano non pode cambiar o curso da historia, só pode “acelerala”. Para iso, hai que colaborar “libremente” co proxecto comunista que se vai a cumprir “necesariamente”. Nesta loita, Marx cre que “o fin xustifica os medios” e insiste en superar o traballo imposto e lograr unha organización racional e digna do traballo, pois só así lograrase a verdadeira liberdade. Para iso, no Manifesto do partido comunista, expón un programa de medidas políticas revolucionarias, tales como expropiar propiedades, abolir a herdanza, centralizar o crédito no Estado a través dun banco nacional, obrigar a combinar o traballo agrícola co industrial para facer desaparecer gradualmente a distinción entre campo e cidade, implantar a educación pública e gratuíta de todos os nenos e abolir o traballo infantil, combinar o traballo coa formación, etc. 

INFLUENCIA posterior: O marxismo tivo unha enorme influencia sobre os movementos socialistas, que ao longo do s. XX, tomaron o poder en varios países levando á formación de Estados como a Unión Soviética e a República Popular China, coas súas diversas variantes teóricas. Lenin (1870-1924) foi o primeiro teórico-práctico que intentou desenvolver o pensamento de Marx na práctica, dirixindo a revolución de outubro de 1917 na que se fai co poder da Unión Soviética. Pero hai que distinguir entre a teoría filosófico-política de Marx e Engels e as interpretacións e reformulacións posteriores, pois ningunha delas foi fiel ás súas teses, non suprimindo, por exemplo, o Estado, senón reforzándoo. Por iso, o desenvolvemento de réximes comunistas como o ruso, o xinés ou o cubano non desacredita nin xustifica as teorías sociais e políticas de Marx.